Ziabelarraren gaztak
Gustukoa da sasoi honetan heltzen ari den ardi-gazta. Neguan eta udaberrian beheko lurretan egin dena. Geroxeago dastatuko ditugu goiko mendietara igo direnean egingo dituzten azken gazta apurrak. Horiek nabarmena izango dute belar berriaren ahogozoa. Izan ere, hain garrantzitsua al da belarra? Artzainari aipatzen badiozu, harrigarrizko garrantzia duela sinetsiko duzu. Nire iritziz, larreko bazka da bateko eta besteko gazten arteko aldearen eragile nabarmenena. Jakina, larreetan bazkatzen diren ardietaz ari gara, ez kartzeletan irauten dutenetaz.
Ederra litzateke jakitea gure lurretan bazkatzen diren ardiek zein belar eta landare dituzten gustukoen. Hor ere gure artean bezalaxe denetatik izango da noski, baina, elikadura erabat kulturala denez, hau da, taldean ikasi eta odolarekin jaraunsten dena, lekuan-lekuan landareak batzuk gogora eta bestetzuk desgogora izango dituzte.
Ez dakit ziabelarrak (Galium spp.) zein taldetan sailkatuta dituzten ardiek. Gure etxeko sailetan bi izaten dira: ziabelar latza (Galium aparine) eta ziabelar horia (Galium verum). Galium izena grekoko gala, esnea, hitzetik dator. Ziabelar horia esnea gatzatzeko erabiltzen da; ziabelar ere hortik etor daiteke, esnea zihotzetik, baina baita landare osoa ziz betea delako ere. Verum abizenak benetakoa, genero horretako adierazlea dela esan nahi du. Ziabelar latzaren aparine abizena grekozko bere izena da, guk maita-belar ere esaten diogun horrena. Horrek loretxo zuriak ditu. Ziabelar horiak lore horiak ditu, bere ahizpak baino multzo handiago eta deigarriagotan bilduak. Euliak eta kakalardotxoak nahi ditu gainean, polinizaziorako. Eta euliak erakartzeko zer usain sortuko dute loreek? Ba pixa usaina.
Sendabelar ezaguna da. Batez ere bi erabilera nagusi ditu: azaleko zauri, urratu eta ebakiak orbaintzeko eta digestioari laguntzeko. Azken horretan bereziki gernu-aparatuko gaixotasun, giltzurrunetako harri eta zistitisaren tratamenduan. Pixa usainak guri ere zerbait esan nahi ote digu? Landare horrekin erotuxe idatzi ote zuen Franz Kafkak Metamorfosia? Dioskoridesek duela 21 mende idatzita utzi zuen Gai medikoaz sonatua, eta horko IV. liburukiko 97. kapituluan dioenez, “bere sustraiak genitalen indarra sustatzen du”.
Izen asko du gurean ziabelar horiak: gatzagi-belar, legar-belar, etxeko-alaba-belar, lapa txikia eta gatzagi-esne. Nire ustez, etxeko alabarena ziabelar latzaren izena da, maita-belarrarena; lapa txikia txakur-mihiarena (Cynoglossum cheirifolium) eta “gatzagi-esnea” asmakizun bat, gazta gazteleraz edo frantsesez jaten zuen baten asmakizuna, hizkuntza horietan cuajaleches eta caille-lait esaten baitzaio. Gatzagi-belarra bai, baina gatzagi-esnea esnea izango da, ezta?
Gatzagitarako bere lorea erabiltzea proposatzen diot gaztagile edo gatzatugileren bati. Toskana guztian zuen erabilera ezaguna da, eta Chester konderriko kolonoek erabiltzen zuten; hura zuten bere gaztaren maila gorenaren erantzule.
Lur azido-azidoak ez ditu gustuko, pH altukoak nahiago. Beraz, lurraren ezaugarri horren adierazlea da. Belarra bada ere, lurpean erraboilatxoa du, eta urtero berritzen da. Maiatz eta irail artean ikusiko dituzu bere lore deigarriak. Oraintxe. Goazen berarekin esne marmitara.
Hotza gogor ari du. Ez denean, baina aurtengo neguan lurralde batzuk ederki jotzen ari du. Eta intsektuek nola irauten dute, udaberriarekin indarrean berragertzeko? Kaleko galdera izan dut bart. Hortik intsektuen adimendu eta buruargitasunera koxka ttikia dago. Berritu ditugu... [+]
Trebea, burutsua eta iheskorra; olagarro arruntak, izenak hala adierazten ez badu ere, aparteko trebetasunak ditu. Itsas molusku zefalopodo haragijale honek txundituta gauzka, bere ezaugarri eta ahalmen bitxiekin. Ornogabe guztien artean adimentsuena da, besteak beste.
Mauleko Euskalduna ostatuak urteak daramatza Zuberoako etxe ekoizle txikien produktuekin lanean, eta hiriburuko ostatu parean eraikin bat erosi zutenean proposamena egin zien laborari horiei berei: zergatik ez ireki hurbileko ekoizleen saltokia bertan? “Motibatuta zegoen... [+]
Irakurlea dagoeneko jakitun dateke Euskal Herrian askatasunaren alde egon den eta dagoen gatazka politikoaren ondorioz urte luzetan kartzelan, erbestean edota deportazioan bizi behar izan duten euskaldunak, etxerako bidean, beren bizitza berregiten hasteko izaten dituzten... [+]
Mingrana urrutitik ekarritako fruitua da. Punisagarra da mingrana edo alesagarra edo alegorria edo milagrana edo xokorra edo granada: Punica granatum. Punica izena latinetik dator, eta “punicum malum” izenaren laburdura da, eta punicum horrek Poenus edo Phoinikes du... [+]
Pandemiaren ondorengo testuinguruan, elikadura –ustez oinarrizko eskubide den hori– lantzeko mugitzen hasi zen talde bat Gasteizen. “Militantzia esparruan beste gaiak jorratzen ari ziren ordurako, etxebizitzarena kasu, baina elikadura ardatz hartuta ez zegoen... [+]
Azken glaziazioan Euskal Herriko lurraldea zapaltzen zuten mamutek, leizeetako hartzek, bisonteek eta baita hienek ere. Elur iraunkorrera eta hotzera egindako animalia horiek desagertu egin ziren baldintza glaziarrekin batera. Baina dinosauroen desagerpenaren garaian ugaztun... [+]
Errezilera bizitzera joan eta sagarrondoak landatu zituen Satxa Zeberiok, Bio-K proiektuaren bultzatzaileak, duela zenbait urte. “Iritsi zen sagarrekin zerbait egiteko momentua, eta sagar zukua eta sagardoa ekoizteari ekin genion orduan”, azaldu du. 2015ean sortu... [+]
Agur negu. Negu betea da eta badoa. Mimosak (Acacia dealbata) eta magnoliak (Magnolia soulangeana eta Magnolia stellata) loratu dira, ongi etorri beraz loraldi nagusiei. Baina kontuz hotzarekin. Dagoeneko egun-argia ordubete pasatxo luzatu bada ere, zehar begiratuz bada ere... [+]
Gurean hain ezaguna den hegazti hau ustelzale porrokatua da, eta honek ez dio fama onik ekarri. Batzuek arrano, buitre, futre, hatxarrano edo mirusai deitzen diote; izen ofiziala sai arrea (Gyps fulvus) da.
Artiletan sustraitzeak ematen duen bakeak salbatzen nau maiz, kanpoko zein barruko ekaitzetatik. Artilea baino bakegile eraginkorragorik ez dut aurkitu inguruan. Bere indarra areagotzen da odola, karena eta oritza tartean badaude; artilearekin batera haiek ere ehundu baitute... [+]
Gaur egun Lur planetan bizi diren intsekturik handienek 30 cm inguruko tamaina izan dezakete, gizaki baten seiren bat, gutxi gorabehera. Horien artean daude tximeleta eta sits erraldoiak edo kakalardo potoloak. Halako izaki harrigarrien aurrean nola bada erreparatu lau... [+]
Otsailean, neguaren erdigunean gauden honetan, lehentasuna gorputza ondo ureztatua edukitzea da. Intxaurrondoa egiten ari den bezala: sustraiak neguan biltegi gisa erabiltzen ditu, sustrai motz eta lodiak behar ditu, ura eta lurreko mantenugaiak biltzeko.
Urteak daramatza Ipar Euskal Herriko Biharko Lurraren Elkarteak (BLE) bioaniztasun landatuaren inguruan lanean. “Hainbat proiekdu ditugu abian, eta horietako bat baratzeko hazien ingurukoa da”, azaldu du Nico Mendiboure Hazi Sareko kideak. Duela lau bat urte hasi... [+]
Txerri-hiltze sasoia da negua. Hotzak beroarena errazago kenduko dio. Guri ere txerriez hitz egiten dugunean beroarena behinik kenduko baligute!