Zer dela eta “jalgi hadi dantzara”?


2023ko urtarrilaren 05ean - 08:00
Azken eguneraketa: 10:17

Etxepare eta prozesu filosofia

Zentzu batean filosofoa eta gai-jartzailearen jarduna berdintsua da: bada biak erantzuna baino galdera aurkitzeaz kezkaturik daude. Baina galderen bideak irristakor eta maltzurki marrazten dira ertzetan. Ez dago galdera bakunik, ez eta gai-jartzaile errugaberik.

Olerkizketak (Patxi Zabaletaren idaz-lanak) dituen bertute ugarien artean bada oso filosofikoa den bat, alegia, gai aproposa jartzearena. Horren exenplu, Etxepareren Kontrapas poemaren analisia, hau da, euskaraz argitaratutako lehen liburuaren poema enblematikoaren analisia.

Zabaletak proposatutako galderak lau dira, euskara jalgitzeko (ateratzeko, irtetzeko) deiadarrak hainbeste: zer esan nahi du jalgi hadi kanpora-k? zer jalgi hadi plazara-k? zer jalgi hadi mundura-k? eta zer jalgi hadi dantzara-k? Hemengo helburua sinplea da: Zabaletaren analisi horren berri ematea eta, bidenabar, hutsune ttippi bat betetzea, hain zuzen ere, euskeraren (edozein hizkuntzatan bezala) alde dinamikoa nabarmentzea.

Erdizka
Zabaletak proposatutako galderak lau dira, euskara jalgitzeko (ateratzeko, irtetzeko) deiadarrak hainbeste: zer esan nahi du jalgi hadi kanpora-k? zer jalgi hadi plazara-k? zer jalgi hadi mundura-k? eta zer jalgi hadi dantzara-k?

Jakina denez, Linguae Vasconum Primitiae euskeraz argitaratutako lehenengo liburua da, 1545an, Garazi aldeko Bernart Etxeparek egina. Poema-liburu honetako azken bi poemak euskararen laudorioak dira. Kontrapas deituriko poeman, euskarari lau eskari luzatzen zaizkio: jalgitzeko kanpora, plazara, mundura eta dantzara. Zabaletaren aburuz, eskari edo deiadar horien esanahia honako hauek dira:

Jalgi hadi kanpora: euskara kanpora ateratzeko deiadarra etxeko sutondotik kalera ateratzeko deiadarra da. Euskara aditu behar da kalean, euskarak aditua behar du izan esfera pribatuetatik at.

Jalgi hadi plazara: euskara plazara ateratzeko euskara plazaratzeko da, argitara emateko. Deiadar hau aurrekoari gehitzen zaio. Euskerak esfera pribatuetatik, esfera publikora pasatu behar du. Administrazioaren gaietara, alegia, baina baita ere beste arloetara, esaterako, zientzia, literatura edo kulturara.

Jalgi hadi mundura: mundura ateratzeko deiadarra ez da erokeri ez oilarkeri bat, bizirauteko behar bat baizik. Egun, sare digitalak derrigorrezko erakusleihoak dira. Eta ez dago garatzerik horien kontra.

Ebats

Honaino, interpretazioa nahiko zuzena da. Azken deiadarra, aldiz, jalgi hadi dantzara da, eta horixe da, hain zuzen, duda handien sortzen diguna. Zergatik ote dantzara? Eta zergatik jarri olerkiari dantza baten izena (Kontrapas, alegia)? Dantza bizipozaren adierazgarri da. Hortaz, euskara dantzara irteteko euskararekin disfrutatzeko eta gozatzeko deia omen da. Hala dio Zabaletak.

Ebats luze

Ni, ordea, ez nau guztiz asebetetzen Zabaletaren azken interpretazio honek. Optimista da, baikorra. Ahatik, ez dakit ba ote dituen gaiaren alderdi guztiak biltzen. Dantza, bizipoza izateaz gain, eta batez ere, mugimendua da, etengabeko mugimendua. Geldoaren kontrakoa da. Ideia horri eutsiz, atal honetan azken deiadarraren interpretazio dinamiko bat azalduko dugu, prozesu filosofian oinarri hartuta.

Mundura ateratzeko deiadarra ez da erokeri ez oilarkeri bat, bizirauteko behar bat baizik

Sustantzialismoa eta prozesu filosofia(k) aurkia eta ifrentzua dira. Sustantzialismoak ederki ongi azaltzen du gauzek nola mantentzen eta irauten duten, aldaketaz aldaketa. Substantzia mantentzen da eta akzidenteak aldatu egiten dira. Hala ere, hain kezkatuta gaude euskeraren biziraupenarekin non ez baitugu erreparatzen hizkuntza beraren aldaketa eta dinamikaren garrantziaz. Prozesu filosofiak, berriz, ongi azaltzen du nola gauzak aldatzen diren etengabe, eta aldaketa horiek, dena desegin eta desitxuratzetik urrun, biziraupenaren gakoa ere izaten direla. Zaila da laburbiltzea Heraklito-tik Nicholas Rescher-era doan prozesu tradizio hori. Hemen hiru ideia nagusi besterik ez ditut aipatuko:

1. Aldaketa ez da bakarrik azaldu behar den zerbait, baizik eta mundua azaltzeko balio digun zerbait. Aldaketa ez da arazo bat besterik ez, baizik eta mundua ulertzeko giltza. Esaterako, Darwinen Hautespen Naturalaren Teoria eboluzioan oinarritzen da, eta eboluzioa, berez, aldaketa da.

2. Aldaketa konzeptuak ez du halabeharrez kaosa, nahastea edo desegitura ekartzen. Aitzitik, aldaketa egitura-ale edo unitate egituratzailea ere izan daiteke. Adibidez, uraren zikloa ibaien (eta, hortaz, bizitzaren) iraupena posible egiten duen aldaketa etengabe bat da. Zer esanik ez zelulei erreparatuz gero.

3. Bi dinamika mota ezberdindu behar ditugu. Batetik transizio-dinamikak. Bestetik iraunkortasun-dinamikak. Zapaburutik igelera doan dinamika transizio-dinamika bat da. Arnas-prozesua, berriz, iraunkortasun-dinamika bat da.

Estandarizaziorako joera hau ez da amaiera duen prozesu bat, baizik eta euskalkiekin mamitzen eta aberasten den prozesu etengabe bat

Nola ekarri guzti hau euskeraren gure kasu honetara? Zantzu batzuk izan, badira. Hemen, xumeki, lau bilduko ditut. Gehiago izanen dira, ziur aski. Hasteko, estandarizazio alderanzko joera, barrutik egindako aldaketa estrukturala dakarrena eta modu natural xamarrean mamitzen dena, Leizarragaren Itun Berriatik oraingo euskera batura. Gainera, estandarizaziorako joera hau ez da amaiera duen prozesu bat, baizik eta euskalkiekin mamitzen eta aberasten den prozesu etengabe bat. Aberastasun eta ulergarritasunaren arteko oreka dinamiko bat da. Bigarrenik, lexikoaren irekiera eta aberaste mantsoa, aldameneko hizkuntzetatik hartutako maileguen garrantzian islatzen dena. Horrek aberaste konzeptual bat ere ekartzen du. Amurizak dioen bezala, ez da gauza bera “irizpide” edo “kriterio” hitzak. Erreferentzia eta etimologia ez baita berbera. Biak behar ditugu. Hirugarrenik, euskera garbiarekiko interes falta, pasa den mendeko aranismo eta halako ildo-ideologiko garbitzaile horien urruntze gero eta handiagoan islatzen dena. Bukatzeko, egitura errezago eta laburragoen aldeko hautaketa, ahozko euskaran zein idatzitakoan. Hizkuntza orotan dakusagun fenomeno honek euskeran ere bere eragina izaten du.

Pika

Hortaz, esanen nuke dantzara jalgitzeko azken deiadar honen esanahia dinamikotasunaren deiadarra da. Euskera ezin da geldo izan. Berezko mugimendua behar du bizirauteko. Edo, hobeto esanda, mugimendua eta aldaketa ere, bada.

Bidali zure iritzi artikuluak iritzia@argia.eus helbide elektronikora

ARGIAk ez du zertan bat etorri artikuluen edukiarekin. Idatzien gehienezko luzera 4.500 karakterekoa da (espazioak barne). Idazkera aldetik gutxieneko zuzentasun bat beharrezkoa da: batetik, ARGIAk ezin du hartu zuzenketa sakona egiteko lanik; bestetik, egitekotan edukia nahi gabe aldatzeko arriskua dago. ARGIAk azaleko zuzenketak edo moldaketak egingo dizkie artikuluei, behar izanez gero.


Kanal honetatik interesatuko zaizu: Irakurleen gutunak
2024-12-21 | Iñaki Lasa Nuin
Pagadiak

Barkatu hariztiak, artadiak, zumardiak, lertxundiak, lizardiak, haltzadiak, gaztainadiak, urkidiak, gorostidiak, sagastiak, pinudiak eta zuhaitzen elkarte guztiak, baina, gaur, pagadiak du hitzordua negu-mugako ospakizunak direla eta.

Errazagoa egiten zait negu-mugako... [+]


Elkar mugituz?

Badator Euskaraldia, berriz ere. Urte berriko udaberrian izango da oraingoan, antza. Dagoeneko aurkeztu dute eta, egia esanda, harritu egin nau; ez Euskaraldiak berak, ezpada beraren leloak: Elkar mugituz egingo dugu.

Irakurri edo entzun dudan lehenengoan, burura etorri zait... [+]


Gobernu berriaren aurrekontu neoliberal zaharrak

 Ildo beretik dator Eusko Jaurlaritza berriaren politika. Hitzak bai, baina ekintzak ez dira argi ikusten Pradalesen gobernuak aurkeztutako aurrekontuan.


Oasiaren ondorena

Nobedadea izan ohi da Durangoko Azokari lotzen zaion hitz entzunenetako bat. Nobedadea han, eta nobedadea hemen. Zenbaitetan, ordea, lehengokoari beste itxura ematea aski izaten da etiketa hori itsasteko. Talentu berriztagarriz birmasterizatutako CDek eta berrargitalpenek badute... [+]


Euskararen Eguneko manifestu bat

Euskara txikitasunean handia den ur emaria dugu. Bertako tanta bakoitzak gure kultura ureztatzen eta biziberritzen du. Egarri den hari itsaso bete ur eskaini. Euskara putzu sakon eta ilun batetik etorri izan bada ere, guztiok atera dugu gure ur-gazi lagina, eta guztiok bilakatu... [+]


Frantziara eta Espainiara bidean

Azaroaren erdialdean ARGIA komunikabidearen efemeridearen bitartez gogoratu dut espainiar selekzioan jokatzen jarraitzeko ukoa duela 25 urte egin nuela. Efemeride horrek atzera begiratzeko eta hausnarketa egiteko aukera eman dit.

Nazioarteko Kirol lehiak herrialdeen arteko... [+]


2024-12-20 | Hainbat egile*
Pornografia gaztetan

Gazteak gero eta lehenago hasten dira pornografia kontsumitzen; izan ere, bere sexu heziketa bakarra da pornoa. Nola demontre heldu gara honaino?

Gaur egun, onartu behar da Interneti esker pornografia ikustea askoz errazagoa dela. Tamalez, klik baten bidez 7-9 urte arteko... [+]


Idazkaritzak eta kontuhartzailetzak: joko arauak partidaren amaieran aldatzeaz

Joan den abenduaren 5ean, PPk lege proposamen bat aurkeztu zuen Nafarroako Parlamentuan, Nafarroako toki entitateetako Idazkaritza eta Kontu-hartzailetza lanpostuetan funtzionarizazioa lortzeko prozesuak bereizteko. Hori gertatuko balitz, 30 pertsona inguruk merezitako... [+]


Torturaren biktimak existitzen dira. Eta egileak?

Nazio Batuek abenduaren 10ean Giza Eskubideen Nazioarteko Eguna aldarrikatu zutenetik 51. urteurrena bete da aurten. Data horrek garrantzia hartu du Euskal Herrian eta Euskal Herriko Giza Eskubideen Behatokitik gogoetarako zenbait elementu eskaini nahi ditugu.

Nazioarteko... [+]


Ainubean

Bazen behin kulturaren gordailu bilakatu zen herria. Denboraren poderioz, munduko agintariek kultura adierazpide ororen aurka hartutako neurri murriztaileen erruz, herrien garra, sormena eta irudimena amatatuz joan ziren, emeki-emeki kandela bat bailitzan. Hala ere, herrialde... [+]


Elon Musk gaiXtoa eta egiaren zaintzaileak

Elon Musken presentzia hedabideetan gora doa, suziri baten moduan, Etxe Zuriko lorategian lurreratu ostean. Lortzen ari den botereaz eta influentziaz asaldatuta omen daude beste botere batzuk eta, bere eragina gutxitzeko asmoz, X sarearen kontra kargatu dute. Azken asteetan The... [+]


Emakumeak, herri indigenak eta natura: giza eskubideen aldeko borrokaren lehen lerroan

Gure eskubideak, gure etorkizuna, orain! lelopean, Giza Eskubideen Nazioarteko Egunak 76 urteetako ondarea ospatzen du. Egunak mundu baketsuagoa, berdinzaleagoa eta jasangarriagoa eraikitzearen alde egitea du xede. Hala ere, aurrerapenak ospatzen diren bitartean, babesturik... [+]


Zergatik Durangora joan abenduaren 7an?

Euskalgintzaren Kontseilua hizkuntza larrialdia bizi dugula ohartarazten ari da azken astetan. Urte dezente pasa dira euskararen biziberritze-prozesuaren egoera bidegurutzean, errotondan, inpasse egoeran eta antzeko hitzekin deskribatzen hasi zenetik, hizkuntza politikek... [+]


Gure gorputza gudu zelai bat da

Azaroaren 25ean, Indarkeria Matxistaren Aurkako Nazioarteko Egunean, Steilas sindikatuko Idazkaritza Feministak kartel bat argitaratu du: Gure gorputza gudu zelai bat da du leloa, eta Hego Euskal Herriko ikastetxe guztiek jaso dute. Gatazka armatuetan emakumeek eta adingabeek... [+]


Funtsezkoa jendea da

Mundu-mailan antifeministak eta arrazistak diren gorroto-diskurtsoak larriki areagotzen ari diren testuinguruan bizi gara. Mundu zabalean sare sozialek zein agenda
politikoek txertatzen dituzte eskuin-muturreko narratibak. Arrazismoa eta antifeminismoa tokian tokiko... [+]


Eguneraketa berriak daude