Zakilixuten potroximela

  • Nori ez zaio gustatzen ahuakatea? Ia denok atsegin dugu fruitu berri hori, di-da amaren batean etxekotu zitzaigun. Zenbat urte da ba dendaero ikusten hasi garela? Gure mahaietara iritsi aurretik, historia luzea du.

Jakoba Errekondo

2025eko martxoaren 03an - 05:00
Azken eguneraketa: 09:37

Ahuakateondoa amerikarra da, ederki dio bere izen zientifikoak: Persea americana. Itxuraz arbasoak Amerikako iparraldearen iparrekoak ziren eta Miozeno eta Pliozeno garaien artean, duela 23 eta 2,5 milioi urte artean hegorantz migratu zuten, orain Mesoamerika esaten diogun lurraldera. Hor bizi da harrezkero, eta bertako biztanleen urte askotako hautespen lanari esker orain ahoratzen ditugun barietateak edo kultibarrak gozatu ahal ditugu. Mexikoko Puebla estatuan aurkitu dira duela 9.000-10.000 urte ahuakatea jaten zutelako aztarnak. Han bezalaxe esaten diogu guk ere “ahuakate” fruitu horri. “Ahuakate” izena nahuatl hizkuntzatik dator, “ahuacatl” hitzetik, zeinak, agi danean, “barrabila” esan nahi baitu. Antzekotasun izugarria dago ahuakatearen zintzilikatzeko formaren eta zenbait barrabilenaren artean.

Erdialdeko Amerikaren bihotzetik Hegokora eta Karibe aldera eraman zuten ahuakateondoa. Bide horretan bere langintzan iaiotu ziren Palta herrikoak, Ekuadorren Peruko mugan. Palta hizkuntza sailka ezina eta apenas frogatutakoa hitz egiten omen zuten. Hegoaldeko Inka inperioak bereganatu eta betiko desagerrarazi zuen Palta kultura, baina ez beraien ahuakatea jateko ohitura. Inkei, nonbait, ahuakatea gustatu eta hortik hegoaldera hedatuko zen; izan ere, hango herrietan, Peru, Bolivia, Argentina eta Txilen ahuakateari “palta” esaten diote eta ahuakateondoari “palto”.

Ahuakatea eta palta dugu, beraz, gure dendetako erakusleihoak urte osoz betetzen dituen fruitua. Ahuakatea, barrabila, eta zer ote da palta? Academia Mayor de la Lengua Quechuak 2005ean argitaratu zuen Diccionario SIMI-TAQE, eta bertan dio palta dela “zintzilik eramaten den bilgoa”. Txilen urte askoan lan egin zuen Rudolf Lenz Dazinger filologo linguista eta folklorista alemanak 1904an argitaratu zuen Elementos indios del Castellano de Chile liburuan zioen palta dela “zutitzeko edo tentetzeko balio duena”. Ahuakateak eta paltak antzeko gauza esan nahi dute, zintzilik zama daraman barrabila. Baina palta harago doa: eragin zutikorra du.

Ahuakatea esaten dioten Erdialdeko Amerika eta Hego Amerikaren hegoaldearen tartean dago Kolonbia eta han ahuakate-paltari “cura”, apaiza esaten diote.

Gurean jaten den ahuakatearen ia ehuneko ehun hass barietate edo kultibarrekoa da. Bere ezaugarri nagusia itxura da: azal zaildu zakar iluna du, zuritzen nekeza eta gaitza, eta zimurra da. Horra duela gutxi asteko lau egunetan zikiratu diguten gure Zakilixut barrabiletakoaren “potroximel”, guretzat ahuakatea.


Kanal honetatik interesatuko zaizu: Landareak
Gu ere lugorri

Sendabelarrak non bildu galdetuz idazten didate eta bide bazterrei erreparatzeko esan ohi diet. Erromantizismoak kalte egin digu bizitzako esparru askotan eta hemen ere bai, sendabelarrak ez baitaude mendi tontorretik gertu dauden bide zidorretan (bakarrik), ezta kostatik bertan... [+]


2025-04-14 | Jakoba Errekondo
Bizi Baratzearen lurreko ekosistema oparoa

Apirilak asaba zaharrengana garamatza. Apirila urte osoaren gakoa izango da. Lurrak antolatzea, ongarriketa osatzea, haziak plantatzea, pardak, makilak, sareak, lokarriak atontzea… Hamaikatxo lan bada, sasoi berrirako urratsik handiena, gero uda eta udazkena azkurriz eta... [+]


2025-04-14 | Garazi Zabaleta
Dai Konbutxa
Konbutxa eta hartzituak bizibide

2021 inguruan hasi zen Itziar Presa Blasco gernikarra konbutxaren munduan murgiltzen. “Magisteritza ikasi nuen nik, eta hezkuntzan aritu nintzen urteetan lanean, baina semeak jaio zirenean etxean geratzeko aukera izan nuen, eta ordu arteko guztia, nolabait, apurtu egin... [+]


Semaforoa gorri, etsaien engainagarri

Gaur aurkezten dugun intsektuaren izen zientifikoak, besteak beste, bi gauza azaltzen dizkigu: alde batetik, gorria dela (ez erabat) eta ez duela hegorik. Okerrak ez dira biak ala biak, baina gorria ez da bere kolorazio bakarra, eta hegoak ere izan baditu, baina beraien tamaina... [+]


2025-04-07 | Jakoba Errekondo
Ustezko nekazaritza eta lur lantzea

Nekazariarentzat baratzea eragozpena besterik ez da. Egungo makina bat nekazari “aurreratuk” horrela pentsatzen du. Bere lanean ez dute baratzerik behar, ezta oilategirik, ezta sagarrondorik, ezta erlauntzarik ere.


2025-04-07 | Garazi Zabaleta
Soilik
Lursail txikian eta inbertsio erraldoirik gabe garatu daitezkeen proiektu agroekologikoak

Gasteizko Basaldea etxaldean dago kokatuta Soilik nekazaritza birsortzaileko proiektua, Abetxuko auzoan, eta Jaime Garcia, Joseba Vigalondo eta Javier Chaves dira bultzatzaileak. “Lehen sektorean, eredu agroekologikoan inkorporazio berriak bultzatzea da gure helburua,... [+]


2025-04-07 | Iñaki Sanz-Azkue
Suge arrantzalea, errekan barrena

Sugea entzun eta leku lehor bat etorriko zaio burura askori, narrastiek beroa behar dutela ondo barneratua baitu gizakiak. Suge guztiak ez dira berdinak, ordea; denek ez dituzte baldintza berak gustuko, eta horri esker dago, besteak beste, dagoen dibertsitatea. Bakoitzak bere... [+]


Apirila, zikloaren hasiera

Udaberrian orain dela egun gutxi sartu gara eta intxaurrondoa dut maisu. Lasai sentitzen dut, konfiantzaz, bere prozesuan, ziklo berria hasten. Plan eta ohitura berriak hartu ditut apirilean, sasoitu naiz, bizitzan proiektu berriei heltzeko konfiantzaz, indarrez, sormen eta... [+]


2025-03-31 | Jakoba Errekondo
Ohea berotzearen teknika

Ohe beroan edo hotzean egiten da hobeto lo? Nik zalantzarik ez daukat: hotzean. Landare jaioberriek bero punttu bat nahiago dute, ordea. Udaberriko ekinozio garai hau aproposa da udako eta udazkeneko mokadu goxoak emango dizkiguten landareen haziak ereiteko.


2025-03-31 | Garazi Zabaleta
Errekauek
“Errekauek” eta “enkarguk” etxean jasotzeko proiektua Azpeitian eta Azkoitian

Duela lau urte abiatu zuten Azpeitian Enkarguk proiektua, Udalaren, Urkome Landa Garapen Elkartearen eta Azpeitiako eta Gipuzkoako merkatari txikien elkarteen artean. “Orain proiektua bigarren fasera eraman dugu, eta Azkoitian sortu dugu antzeko egitasmoa, bere izenarekin:... [+]


2025-03-31 | Nagore Zaldua
Udaberrian sakura loreak eta itsas-tomateak

Itsasoan badira landareen itxura izan arren animalia harrapari diren izaki eder batzuk: anemonak. Kantauri itsasoan hainbat anemona espezie ditugun arren, bada bat, guztien artean bereziki erraz atzemateko aukera eskaintzen diguna: itsas-tomatea.


Borrokak balio du: Israel Premier Tech, ez aurten, ez inoiz

Aurten "Israel Premier Tech" txirrindularitza talde israeldarra ez da Lizarraldeko Miguel Indurain Sari Nagusia lasterketara etorriko. Berri ona da hori Palestinaren askapenaren alde gaudenontzat eta munstro sionistarekin harreman oro etetea nahi dugunontzat, izan... [+]


Samariar baltsamoa

Sare sozialen kontra hitz egitea ondo dago, beno, nire inguruan ondo ikusia bezala dago sare sozialek dakartzaten kalteez eta txarkeriez aritzea; progre gelditzen da bat horrela jardunda, baina gaur alde hitz egin nahi dut. Ez ni optimista digitala nauzuelako, baizik eta sare... [+]


2025-03-24 | Jakoba Errekondo
Ilargiko borda, lurra eta ilintia

Bada Borda bat ilargian. Bai, bai, Borda izeneko krater bat badu ilargiak; talka krater edo astroblema bat da, ilargiaren ageriko aldean dago eta bere koordenadak 25º12’S 46º31’E dira; inguruan 11 krater satelite ditu. Akizen jaiotako Jean Charles Borda de... [+]


2025-03-24 | Garazi Zabaleta
Koloreko
Landareetatik eratorritako ile-koloratzaile natural eta ekologikoak

Donostiako Amara auzoko Izko ileapaindegi ekologikoak 40 urte bete berri ditu. Familia-enpresa txikia da, eta hasieratik izan zuten sortzaileek ile-apainketan erabiltzen ziren produktuekiko kezka. “Erabiltzaileen azalarentzat oso bortzitzak dira produktu gehienak, baina... [+]


Eguneraketa berriak daude