Gaur egun, emakumeen eta haurren ahotsei zilegitasuna kentzen dien kulturaren arrastoak diraute, haien esperientziak isilaraziz, haien oinarrizko eskubide eta beharrak minimizatu edo alde batera uzteko joera duen sistema baten barruan. Arazo horren adibide mediatiko bat Juana Rivasen kasua da; hala ere, bere historia errealitate hau islatzen duten askoren artean bat baino ez da. Antzeko kasuak, "Juana," "Gabriel" eta "Daniel," protagonista dituztenak, Europa osoan eta baita Euskal Herrian ere errepikatzen dira, milioika haur babesik gabe utzita, gurasoen eskubideak lehenesteko aitzakiapean. Zehazki, zaintza partekatuak kasu bakoitzaren azterketa sakon eta zehatzik gabe ezartzeak adingabearen interes gorena urra dezake.

Sistema judizialak eta haurren babesaz arduratzen diren instituzioek, gehiegikeria salaketak entzun eta kontuan hartu beharrean, haurren esperientziak eta kezkak deskalifikatu egiten dituzte, eta mehatxutzat hartzen dituzte, seme-alaben ongizatearen defendatzailetzat hartu beharrean. Hori indarkeria instituzionalaren forma bat da, arreta haurren babesetik desbideratzeaz gain, emakumeak birbiktimizatzen baititu. Horiek batzuetan zapalkuntza eta min ziklo bat betikotzen duen makineria instituzional bati aurre egin behar diote, Oxfordeko Unibertsitatean berriki egindako ikerketek erakusten duten bezala (Choudhry, 2021).

Dinamika horren adibide bereziki argia da Gurasoen Alienazio Sindrome eztabaidagarria erabiltzea epaitegietan. Kontzeptu horrek ez du babes zientifikorik, eta prestigiozko hainbat erakundek baztertu dute, tartean Ameriketako Psikologia Elkarteak (APA, 2018), Espainiako Neuropsikiatria Elkarteak (AEN, 2010) eta baita Espainiako Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiak ere (CGPJ, 2013), zeinak esplizituki gomendatu zien epaileei haren aplikazioa saihestea. Hala ere, SAPa Irune Costumero arratiarrari eta Inma Fuentes gasteiztarrari aplikatu zieten, baita hainbat arrazoigatik beren kasuak publiko egin nahi ez dituzten beste ama euskaldun batzuei ere. Aplikazio hori prozedura batzuetako abusu salaketak deslegitimatzeko erabiltzen da, eta birbiktimizazio sistematikoa bideratzen da. Hori horrela, amen eta adingabeen osasun mentalari eta fisikoari sakonki eragiten dio; minbizia, gaixotasun autoimmunitarioak edo suizidioak eragiten ditu (Dalgarno, et.al.2024), botere-erlazio asimetrikoaren eta abusuzkoaren mende jartzen baititu (Madrilgo Unibertsitate Konplutentsea, 2022).

Espainiako Estatuak ohartarazpen esplizitu bat sartu du bere legedian SAP edo edozein sasi-zientzia mota prozesu judizialetan erabiltzearen aurka, Haurrak eta Nerabeak Indarkeriaren aurrean Babesteko Lege Organikoaren bidez (2021). Hala ere, neurri horren emaitzak mugatuak dira oraindik. Eta letratu batzuek ohartarazi dute SAP aplikatzen jarraitzen dutela beste nomenklatura batzuekin, hala nola instrumentalizazioarekin edo ardura morbidoarekin.

Hala ere, duela gutxi emandako datuen arabera, lege hori indarrean sartu eta hiru urtera, gurasoak indarkeria prozesuetan murgilduta dauden kasuen %12,75ean baino ez dituzte bisitak bertan behera utzi auzitegiek, nahiz eta araudiak bisita horiek bertan behera uztea eskatzen duen inguruabar horietan.

Lege-xedapenak modu eraginkorrean ez ezartzeak agerian uzten du, adingabeen babesgabetasuna betikotzeaz gain, haien interes gorena lehenetsiko duen eta erantzun egokiak bermatuko dituen egiturazko aldaketaren beharra. Horretarako, ezinbestekoa da haurtzaroan espezializatutako epaitegiak sortzea, haurren eskubideetan, genero-ikuspegian eta traumaren aurrean sentikorrak diren abordatzeetan trebatutako askotariko diziplinatako taldeez hornituak.

Era berean, adingabeekin harremanak dituzten eragile instituzional eta sozial guztiek ikuspegi horietan oinarritutako nahitaezko prestakuntza jaso behar dute. Horrek, Haurrak eta Nerabeak Indarkeriaren aurrean Babesteko Lege Organikoaren (LOPIVI) aplikazioa hobetzeaz gain, erantzun eraginkorragoak ziurtatuko ditu abusu edo indarkeria kasuen aurrean. Era berean, LOPIVI legea betetzen dela bermatzeko, jarduera judizialen eta instituzionalen aldizkako ebaluazioak ezarri behar dira, adingabeen babes eraginkorrari eta inplikatutako profesionalen gaitasunari buruzko adierazle argiak ezarriz. Baliabide egokiekin, etengabeko jarraipenarekin eta benetako konpromisoarekin soilik eraiki ahal izango da haurren eskubideak benetan babestuko dituen sistema bat.

Oihane Artetxe, EHUko ikertzailea