Alaba ukelelea jotzen ikasten ari da. Behin, Somewhere over the rainbow kantaren notekin aritu zen. Bertsio horren egilea Israel Kamakawiwo?ole zen. Ikusten duzuen bezala, Israel jaunaren abizena nahiko berezia da guretzat. Hain berezia, ezen, “Cira, hau ez da abizen ingeles bat, abizen honen atzean, beharbada, zure interesatzen zaizun istorioren bat egongo da”, pentsatu nuen. Eta bai, itxura denez, nire intuizioak, batzuetan, zuzenak dira.

Israel Kamakawaiwo'ko hawaiarra da, eta bere bizitza eredu ona da jatorrizko hawaiiarren ibilbideei erreparatzeko. Ama Wakiki diskotekako gerentea zuen, aita, berriz, hango atezaina, eta Estatu Batuetako base militarrean, Pearl Harbor ospetsuan, saneamendurako kamioia gidatzen zuen. Kamakawaiwo’ko musikarekin, 60ko eta 70 hamarkadako pizkunde kultural hawaiiarraren parte izan zen. Estilo garaikide eta tradizionalak nahastu zituen, eta Hawaiin eta Ameriketako Estatu Batuetan ospe handia izan zuen. Hawaiiarren eskubideen defendatzailea izan zen, eta herrialdearen independentzia bultzatu zuen. Oso gazte hil zen, 38 urterekin. Hori ere oso tipikoa da Hawaiin; jatorrizko hawaiiarrek bizi-itxaropen txikiagoa dute zuriek baino bere uhartean bertan bigarren mailako herritarrak direlako.

Baina biografia txiki hori hobeto ulertzeko Hawaiik jasandako kolonialismoari buruz hitz egin behar dugu. Duela urte batzuk ezer askorik ez nekien Hawaiiri buruz, turistentzako paradisua zela, harreman estua zeukala AEBekin. Geroxeago jakin dut ukelelea dela hango musika tresna tipikoa, Pearl Harbor base militar famatua uharte haietan dagoela kokatua eta, ah!, Wikipediaren izenaren lehen zatiak, wiki hitzak, alegia, hawaiiarren hizkuntzan “azkar” esan nahi duela. Eta, noski, surfaren asmatzaileak direla. Hala ere, azken urteotan beste gauza batzuk ere jakin ditut. Amerikako indigenek bere hizkuntzen alde egiten duten borrokaz interesatzen hasi naizelarik, Hawaii agertzen hasi da. Ikasi dut Amerikako indigenentzat hawaiiarren hizkuntzaren aldeko borroka eredugarria dela. Konfesatu behar dizuet nire lehenengo erreakzioa beste hau izan zela: “Ah! Baina bada oraindik indigenarik Hawaiin? Ez al daude guztiz asimilatua? Badute hizkuntza propioa?”.

Israel Kamakawaiworen herriari buruz ikasitakoa kontatuko dizuet segidan. Hawaiiarrak erresuma gisa zeuden antolatuta baina ingelesak iritsi zirenetik, nahiz eta autonomia moduko bat izan, beti ingelesen edota estatubatuarren eraginpean egon dira. 1893an Lili'oukalani erreginak artxipelagoarentzako autonomia eskuratzeko erreforma batzuk jarri nahi izan zituen martxan, baina AEBetako armada indarrez sartu zen eta erregina kendu zuten. Han gelditu ziren soldaduak eta han jarraitu dute gaur egun arte. Tronutik kendu zuten erregina hura Hawaiiko independentistentzat sinbolo bihurtu da orain.

1893tik aurrera, beraz, uharteok Ameriketako Estatu Batuetara anexionatutako lurralde izan ziren, autonomia politikorik gabekoak urte luzez, harik eta bertakoen ahaleginari eta borrokari esker, 1959an, AEB osatzen beste estatuen kategoria bera eman zitzaion arte. Uste dut horrek gauza txarrak, eta onak ekarri zituela. Alde txarra da, handik aurrera, turismoarentzako helmuga oso garrantzitsu bihurtu zela, eta horrek uhartediaren osasun ekologikoari eta ekonomikoari gogorki erasan diola. Egia esan, estatu izan gabe agian okerrago izango zatekeen hori. Nolanahi den ere, kontua da, gaur egun, enpresa turistikoek hango natiboak bigarren mailako hiritar gisa tratatzen dituztela: turistak dira errege-erregina berriak. Estatu bat izatearen alde ona da, berriz, AEBek uzten dizkieten zirrikitu guztiak erabiltzen ari direla, eta lortu dutela, adibidez, beren hizkuntza ofiziala izatea. AEBetako estatu bakarra da ingelesaz gain beste hizkuntza ofizial bat daukana.

Horri esker, hizkuntza propioan erakusten duten eskolak ireki ahal izan dituzte, eta unibertsitate bat ere badaukate; esan liteke, beraz, herria aurrera ateratzeko gogoari eta inteligentziari itxura ematen ari direla. Baina hiztun gutxi dira, oso gutxi, eta hizkuntza hil zorian dago. 2016an 18.610 hiztun ziren. National Geographic-eko artikulu polit batean, N. Ha'alilio Solomon unibertsitateko irakaslearen hurrengo adierazpena irakur zitekeen: "100.000 hiztun inguru behar dira hizkuntzak bere biziraupenaren segurtasuna izateko. Hizkuntza hurrengo belaunaldiari transmitituko dion aski lagun izatea da asmoa, seme-alabek euren artean nahiz bizitzako eremu guztietan erabil dezaten, pentsamendu, behar eta desio guztiak adierazteko". Hots, 81.390 hiztun gehiago behar dituzte; lan handia dago egiteko. Era berean, badakite hori gabe ez daukatela etorkizunik. Hizkuntzaren bidez identitatea indartzen da, eta identitate indartsu bati esker, bere lurra defendatzeko ausardia eta gogoak etorriko dira.

Ez dago bestelako formula magikorik, eta hango herritarrek argi omen dute. Eskola hawaiiarretara ez dira "etnia hawaiiarrekoak" soilik joaten, jakina; eskola horien ateak zabalik egoten dira, Europaren konkistaren ondoren, uharteetara iritsiz joan diren eta bigarren mailako hiritarren populazio-poltsa handitu dituzten herritarrentzat eta, oro har, gauza polit baten parte izan nahi duten guztientzat. Lurralde hori herrialde hobe bihurtu nahi dute, eta ohartzen dira hori ez dela posible ingelesaren aurrean errendituz, hori ez dela posible duintasun kulturala berreskuratu gabe.