Hondarrik hondarrenean, EAEn agintean daudenen helburua ez delako estatu euskalduna sortzea. Bestela, honezkero estatua eder bat izango luke Donostiako Antigua auzoan, Gaskoinia plazan –ez buru erdi bat soilik izkina ezkutu batea–, Okendok Maria Cristina eta Victoria Eugenia artean duena baino handiagoa eta modernoagoa.

Txillardegi pixka bat ezagutzen duenak badaki Leturiaren egunkari ezkutua nobelarekin egin zela ezagun euskal letretan. Badaki, Txillardegik berak adierazi izan duenez, A. Camus-en Izurria nobelaren ildoko estilo sinbolikoan idatzi zuela hura, eta batez ere Frantzian bereziki II. Mundu Gerraren ondotik puri-purian egondako mugimendu filosofiko-literarioa ekarri zuela gurera.

Aldi bertsuan, iragan mendeko 50eko hamarkadaren bigarren zatian hasi zen jada euskara batua eraikitzeko txostenak idazten. Jakina da 60ko hamarkadan, Baionan, beste zortzi lagunekin batera euskara batuaren oinarriak ezartzen gidaria izan zela: hizkuntza nazional batua behar genuen, ez hizkuntza etniko euskalki eta azpieuskalkietan sakabanatua. Soilik euskara lantzen eta literatura idazten jarraitu izan balu, politikan sartu gabe, R.M. Azkue baino famatuagoa izango zen eta Koldo Mitxelenaren pare jasoko zuen aitortza; alabaina oso gaztetatik abertzaletu zen, ongi ikasi zuen euskara, eta euskal estatu euskaldunaren alde borrokatu zen lumaz eta jakituriaz, kritiko eta sutsu euskal estatu euskaldunera ez zeramaten estrategia eta taktikekin; oso kritiko EAJrekin eta bere sentitzen zuen ezker abertzalearen barruan ere kritiko.

Txillardegiren arabera, Euskal Herriak Espainia eta Frantziako estatuekin du gatazka nagusia, eta nazionala da, bi estatu inperialisten artean dago, eta horiek euskal nazioa menpean dute batez ere armada, polizia-guardia zibil, erakunde politiko-judizial eta mediatikoen indarrez, eta horiei aurka egiteko hizkuntza nazionala eraiki behar dugu: euskara, eta gure erakunde politiko estatalak eta gure hedabideak; bestela, ez gara askatuko eta hilko gara asimilatuak.

Ezker-eskuin ardatz soziala nazionalari menderatua zegoen Txillardegiren ikuspegian: Europako beste estatuetan bezala, euskal estatu euskaldunean egongo ziren eskuinera edota ezkerrera jotzen zutenak baina kontraesan nagusia ez zen burgesia versus langileria, baizik eta inperialismoa versus abertzaletasuna.

1955etik 1957ra arte, EAJren Eusko Gaztedi eta Ekin (Txillardegi, Benito del Valle, Julen Madariaga...) batuta egon ziren, Gipuzkoan behintzat. Orduan, frankismoan gertatu zen Fronte Abertzale hura, ezkertiar eta eskuindar abertzaleen arteko batasun hura zergatik ezin zen aurrerantzean ere gertatu, denak abertzale izanez gero? Zergatik ez Telesforo Monzonek zioen bezala, “abertzale guztiak anai”?

Franco hil zen, baina hausturarik ez zen gertatu. Felipe Gonzalezek gidatutako PSOEk –Willy Brandt-en babes ekonomiko-ideologiko giltzarriarekin– onartu zuen Francok izendatutako erregea, errepublika gerra-galtzailea lurperaturik; Santiago Carrillo ere monarkia defendatzera igaro zen, hauteskundeetan parte-hartzen uztearen truke, eta delako trantsizioaren emaitza ederretako batzuk izan ziren frankistentzako amnistia eta TOP delakoa Auzitegi Nazionala bilakatzea, eta bi hitzetan, hein handi batean egitura politiko-judizial-erlijioso-kulturalen kontinuismoa eta PP eta PSOEren arteko alternantzia boterean, eta periferietako nazionalismoentzat autonomi estatutuak, autodeterminazio eskubiderik gabe eta gaztelania-espainola hizkuntza derrigorrezko bakar ezarririk, eta galego, katalan eta euskaldunentzako asimilazio bidea aske.

Une erabakigarri hartan, Txillardegi ESBren fundazioan egon zen, eta fronte abertzalearen alde beti: ezker joerako eta eskuin joerako abertzaleak batzearen alde. 1981ean, porrot egindako estatu-kolpearen ondotik, iruditu zitzaion Herri Batasuna zela Euskal Herria Espainiaren inperialismotik askatzeko indar abertzale bakarra, EAJk amore eman zuelako eta demokrata espainol autonomista bilakatu zelako. Pertzepzio hori areagotu zitzaion Ajuariaeneako Mahaia sortzean 1988an.

Demokrazia espainola gurean finkatzeko giltzarri izan den EAJ-PS(O)Eren arteko itun horren erabakien eta ondorioen aurka idatzi dituen artikulu guztiekin liburu mardul bat osa liteke, artikulu labur-bizi-txinpartatsuez horniturik. Laburrago bat, baina ez oso laburra, ezker abertzalean, espainieraren aldeko lerraduren eta ezkerkerien aurka idatzitakoekin ere, zeren esan dezagun: ezker abertzalearen %50arekin ados zegoen, baina beste %50arekin ez.

Bakearen alde ez duela nahikoa egin leporatzen zaio. Inperialismoa borrokatu gabe onartzen duen bakearen alde ez, ez du egin. Orain Ukrainak, kasu, burujabetasunari barik bakeari emango balio lehentasuna, AEB eta Europarekiko konpromiso ekonomiko-militarrak eten eta Errusiarekin akordioa bilatuko luke: ez al du Ukrainak lotura kultural eta politiko gehiago Errusiarekin, AEB eta Mendebaldeko Europarekin baino? Autodeterminazio eskubiderik gabe, Nafarroarik gabe, euskara espainieraren mende dela, bakea?

2000. urtean, Ghandiren ildoko desobedientzia zibila aldarrikatu zuen, gero Aralar alderdira egin zuen, berriki Patxi Zabaletak oroitarazi digun bezala. Politika eginez lortu nahi zuen autodeterminazio eskubidea eta independentzia, eta euskal herritarron arteko kohesio soziala euskararen bidez. Ildo horretatik, etorkinentzat giza eskubide guztiak defendatzen zituen; ez zen arrazista, bera ere etorkinen semea zen hein batean; birraitona Francisco Alvarez González bigarren karlistada baino lehen heldu zen Tolosara, eta aitona Federico Alvarez Gonzalez urte pare bat besterik ez zuela, baina etorkinak hautu bat egin behar zuela zioen: edo Euskal Herrian integratu, gainerako hiritarren eskubide berberekin, edota atzerritar gelditu, espainol edo frantses, atzerritarrei herrialde demokratikoetan aitortzen zaizkien eskubideez horniturik.

Txillardegiren obra politiko-intelektuala haren merezimenduak aztertzeko bilduko omen diren politikarien oso gainetik dago, eta baldin eta euskal estatu euskaldunaren bidean bageunde, Donostiako udal liburutegiak haren izena emango luke, eta bera jaio zen inguruko plazan, estatua eder eta moderno bat izango genuke, gaurko eta biharko euskaldun guztion oroigarri!