Txerriaren belarrak
Txerri-hiltze sasoia da negua. Hotzak beroarena errazago kenduko dio. Guri ere txerriez hitz egiten dugunean beroarena behinik kenduko baligute!
Xerri-baba esaten zaio landare bati (Hyoscyamus niger); Jean Elizalde Salaberri azkaindarrak 1933an idatzi zuen Gure Herrian: “Xerri-baba badu landare hunek izena, xerrieri bereri ere ez da eman behar; pozoin hutsa da”. Egiatan txerriak berak ezta zoratuta ere ez luke ahoratuko, nola bada pozoi hutsa bada. Zentzu erabat gutxiesgarria ematen zaio landareari txerri baba izenarekin. Txerri hitza horrela erabiltzen da, iraingarri; Fernando Maiorak jasoa da Zizurren 1552an idatzitako esaldi hau: “Zuaz urdea, ahardi likits hori”. Putak ere ahardi izendatzen ziren; Gabriel Arestik 1961eko Mugaldeko herrian eginiko Toberan honela idatzi zuen: “Aurpegira barre egiten zion, sorgina, atsoa, ahardia eta puta deitzen zion”.
Hala ere, ez dut uste jendeak xerri-baba izena asko erabiliko zuenik. Hyoacyamus izen zientifikoaren itzulpen zehatza da, grezierako hys, “txerria” eta kyamos “baba” hitzetatik sortutakoarena hain zuzen ere. Akademiazaleen artekoa, iruditzen zait.
“Erabelar beltza” du izen ezagunena, eta Nafarroan “txokolateras” esaten diote, bere fruituaren forma txokolatera baten tankerakoa baita. Baina, xerriak xerri, badu deigarria den beste bat ere: bihotz-ihar. Pozoiaren eragina ote?
Aurkitu berria dute Herbehereetako Houte-Castellum erromatar garaiko herrian erabelarraren sendabelar erabileraren adierazle garbia: animalia hezur bat, urki erretxinaz (Betula sp.) zigilatuta barruan ehunka erabelar hazirekin. Nahita erabiliko zuten bere eraginen jakinaren gainean. Plinio Zaharrak eta Dioskoridesek aipatu zituzten erabelar beltzaren dohain haluzinogeno eta sendagarriak, eta horrek zibilizazio haren jakintza farmakologiko sakona eta sofistikatua azaltzen du. Erromatarrekin nahasian ibili ginenok ere zerbait ikasiko ote genuen…
Jendeak bazuen bere pozoiaren berri, baina sendabelar indartsua zela ere bazekiten, narkotikoa bezala hipnotikoa. Telesforo Aranzadik 1929ko Revista Internacional de los Estudios Vascosen “Nombres euskerikos de las plantas” argitaratu zuen eta bertan jaso zuen Izaban “atabaloi” eta Aralarren “otsobaba” esaten zitzaiola.
“Txerri-belar” esaten dioguna ere bada, berez ,“ositxeka” izenez ezagunagoa (Sanicula europaea). Honekin ere bada nahasketa zolda edo zolda-belarra ere ba omen da-eta; egun, bi izen horiek beste genero batekoei esaten zaizkie, Symphytum generokoei. Biek lurpean erraboilak dituzte, eta urde jendea, txerri eta basurde, erraboilazale amorratua da. Hortik etor daiteke nahasketa…
“Zerri-arbia” esaten zaio erremolatxari, zuhain erremolatxari (Beta vulgaris var. rapacea). Arbia (Brassica rapa subsp. rapa) egiten errazagoa izanagatik, beti egin izan da zerrientzako eta behorrentzako zerri-arbia, bazka bereziki ona. Hemen izenak egia dio, ez da gutxiespenik. Ez dakit nondik datorren ingeles llollobelardiari (Lolium perenne) “zerri-soro” esatea; hiztegian iparraldekoa dirudi. Iparraldean baita ere mugitari (Cynodon dactylon) “zerrilar” eta “urdemutur” esaten zaio. Larre belar oso ona dira biak.
Helianthus tuberosus, pataka edo frantses patatari “zerri-patata” ere esaten zaio. Ez dakit frantsesei buruz ari den izen hori, edo zerriek gordinik ere bere erraboila gustura jaten dutelako.
Jakin gabe ere, badaezpada gutxietsi, “txerri” eman izenari, gero gerokoak.
Sendabelarrak non bildu galdetuz idazten didate eta bide bazterrei erreparatzeko esan ohi diet. Erromantizismoak kalte egin digu bizitzako esparru askotan eta hemen ere bai, sendabelarrak ez baitaude mendi tontorretik gertu dauden bide zidorretan (bakarrik), ezta kostatik bertan... [+]
Apirilak asaba zaharrengana garamatza. Apirila urte osoaren gakoa izango da. Lurrak antolatzea, ongarriketa osatzea, haziak plantatzea, pardak, makilak, sareak, lokarriak atontzea… Hamaikatxo lan bada, sasoi berrirako urratsik handiena, gero uda eta udazkena azkurriz eta... [+]
2021 inguruan hasi zen Itziar Presa Blasco gernikarra konbutxaren munduan murgiltzen. “Magisteritza ikasi nuen nik, eta hezkuntzan aritu nintzen urteetan lanean, baina semeak jaio zirenean etxean geratzeko aukera izan nuen, eta ordu arteko guztia, nolabait, apurtu egin... [+]
Gaur aurkezten dugun intsektuaren izen zientifikoak, besteak beste, bi gauza azaltzen dizkigu: alde batetik, gorria dela (ez erabat) eta ez duela hegorik. Okerrak ez dira biak ala biak, baina gorria ez da bere kolorazio bakarra, eta hegoak ere izan baditu, baina beraien tamaina... [+]
Nekazariarentzat baratzea eragozpena besterik ez da. Egungo makina bat nekazari “aurreratuk” horrela pentsatzen du. Bere lanean ez dute baratzerik behar, ezta oilategirik, ezta sagarrondorik, ezta erlauntzarik ere.
Gasteizko Basaldea etxaldean dago kokatuta Soilik nekazaritza birsortzaileko proiektua, Abetxuko auzoan, eta Jaime Garcia, Joseba Vigalondo eta Javier Chaves dira bultzatzaileak. “Lehen sektorean, eredu agroekologikoan inkorporazio berriak bultzatzea da gure helburua,... [+]
Sugea entzun eta leku lehor bat etorriko zaio burura askori, narrastiek beroa behar dutela ondo barneratua baitu gizakiak. Suge guztiak ez dira berdinak, ordea; denek ez dituzte baldintza berak gustuko, eta horri esker dago, besteak beste, dagoen dibertsitatea. Bakoitzak bere... [+]
Udaberrian orain dela egun gutxi sartu gara eta intxaurrondoa dut maisu. Lasai sentitzen dut, konfiantzaz, bere prozesuan, ziklo berria hasten. Plan eta ohitura berriak hartu ditut apirilean, sasoitu naiz, bizitzan proiektu berriei heltzeko konfiantzaz, indarrez, sormen eta... [+]
Ohe beroan edo hotzean egiten da hobeto lo? Nik zalantzarik ez daukat: hotzean. Landare jaioberriek bero punttu bat nahiago dute, ordea. Udaberriko ekinozio garai hau aproposa da udako eta udazkeneko mokadu goxoak emango dizkiguten landareen haziak ereiteko.
Duela lau urte abiatu zuten Azpeitian Enkarguk proiektua, Udalaren, Urkome Landa Garapen Elkartearen eta Azpeitiako eta Gipuzkoako merkatari txikien elkarteen artean. “Orain proiektua bigarren fasera eraman dugu, eta Azkoitian sortu dugu antzeko egitasmoa, bere izenarekin:... [+]
Itsasoan badira landareen itxura izan arren animalia harrapari diren izaki eder batzuk: anemonak. Kantauri itsasoan hainbat anemona espezie ditugun arren, bada bat, guztien artean bereziki erraz atzemateko aukera eskaintzen diguna: itsas-tomatea.
Aurten "Israel Premier Tech" txirrindularitza talde israeldarra ez da Lizarraldeko Miguel Indurain Sari Nagusia lasterketara etorriko. Berri ona da hori Palestinaren askapenaren alde gaudenontzat eta munstro sionistarekin harreman oro etetea nahi dugunontzat, izan... [+]
Sare sozialen kontra hitz egitea ondo dago, beno, nire inguruan ondo ikusia bezala dago sare sozialek dakartzaten kalteez eta txarkeriez aritzea; progre gelditzen da bat horrela jardunda, baina gaur alde hitz egin nahi dut. Ez ni optimista digitala nauzuelako, baizik eta sare... [+]
Bada Borda bat ilargian. Bai, bai, Borda izeneko krater bat badu ilargiak; talka krater edo astroblema bat da, ilargiaren ageriko aldean dago eta bere koordenadak 25º12’S 46º31’E dira; inguruan 11 krater satelite ditu. Akizen jaiotako Jean Charles Borda de... [+]
Donostiako Amara auzoko Izko ileapaindegi ekologikoak 40 urte bete berri ditu. Familia-enpresa txikia da, eta hasieratik izan zuten sortzaileek ile-apainketan erabiltzen ziren produktuekiko kezka. “Erabiltzaileen azalarentzat oso bortzitzak dira produktu gehienak, baina... [+]