Alla Yaroshinskaya kazetaria da, Svetlana Alexeivichek 2015eko Literatura Nobel saria irabazi zuen, Errusian gerran eta tragedian izandako ahozko istorio ahaltsuengatik eta azkenik Kate Brown irakaslea historialari nuklear eta ingurumenekoa da. Artikulu hau Beyond Nuclear Internationalek argitaratu du eta euskarara ekarri dugu.

Alla Yaroshinskaya

Txernobilgo laugarren erreaktoreak eztanda egin zuenean, 1986ko apirilaren 26an, goizaldean, material erradioaktiboa jaurti zuen, 2 kilometroko altuerako zutabe bat osatuz. Askatutako isotopo arriskutsuen artean, iodoa 131, zesioa 137 eta estrontzioa 90 zeuden.

Baina, Alla Yaroshinskaya kazetariak ezkutuko informazioaren zati handi bat azaleratu behar izan zuen, eta bere arabera, erreaktorearen hautsetatik ihes egin zuen substantziarik arriskutsuena ez zen taula periodikoan ere agertzen. Gezurra zen, zoritxar huraren tamainako gezurra. Istripua izan eta 18 hilabetera, Ukrainako iparraldeko herri eta hiriak bisitatu zituen. Bertako pediatriako buruak esan zion ez zutela aurkitu erradiazioarekin lotutako arazorik edo tiroide-arazorik. Pediatrarekin egon baino lehenago egondako medikuek aldiz, inguruko haurren %80k tiroide-arazoak zituztela esan zioten.

Lur kutsatuan bizitzen jarraitu zuen jendeak janaria, laguntza medikoa eta pentsio hobeak jasotzeko dirua jaso zuen. Laguntza horiei “hilkutxarako diru-laguntzak” deitu zitzaien. Ukrainako nekazariek beren behien esnea edateari utzi zioten, baina inoiz ez zuten jateko moduko esne edo haragirik jaso.

Moskuko Gobernuak adierazi zuen hilabeteak behar izan zituztela hondamendiaren nondik norakoak ulertzeko. Baina  Yaroshinskyak esan zuen hori ez zela horrela. Maiatzaren 1eko martxetan haurrei egun osoa kalean ematen utzi zitzaienean, alderdiko buruzagiek oso ondo ezagutzen zuten erradiazio-mailak altuegiak zirela.

Yaroshinskayak lan egiten zuen egunkariak uko egin zion bere artikuluak argitaratzeari, baina Yaroshinskyk ez zuen amore eman eta argitaratzea lortu zuen. 1989ko Sobiet Gorenerako hautatua izan zen. Horrela, dokumentu ofizial gehiago eskuratu zituen.

Gorbachov buru zuen batzordeak, istripuaren eta haren ondorioen aurrean, zenbait protokolo sekretu ezarri zituen. 9. protokoloak, istripua izan eta hiru aste baino gutxiagoan, erradiazio-mailak hartzen zituen, eta arauak aldatzen zituen, biztanleriak lehen baino 10 aldiz maila altuagoak jasan behar zituelako. Kasu batzuetan, 50 aldiz gehiago ere bai. Uste zuten horrela adin guztietako pertsonen osasun-egonkortasuna ziurtatuko zutela, nahiz eta erradiazio-maila ez jaitsi urtez urte.

32. protokoloa haragi kutsatuaren banaketari buruzkoa zen. Osasun Ministerioak agindu zuen ahalik eta urrutien banatzeko eta pastelak eta saltxitxak egiteko. Antzeko beste protokolo bat zegoen esnerako. Rogachev-en fabrika nagusia esne kutsatua ekoizten ari zela jakin zutenean, latetako etiketak aldatu besterik ez zuten egin, jogurtak eta natak nondik zetozen ez zekitela jarriz.

Svetlana Alexeivich

Svetlana Alexeivichek 2015eko Literatura Nobel saria irabazi zuen, Errusian gerran eta tragedian izandako ahozko istorio ahaltsuengatik.

Txernobilgo ehunka pertsona elkarrizketatu zituen: soldaduak, suhiltzaileak, medikuak, zientzialariak, ebakuatutako pertsonak, geratu ziren pertsonak. Testigantza gogoangarrienetako batzuk Voces de Chernóbil (Txernobilgo ahotsak) liburu bihurtu ziren, geroago Una pausa por Chernóbil (Geldialdi bat Txernobilen) gisa berrargitaratua.

Familientzako lehen estres-iturria ebakuatzeko beharra izan zen. Bielorrusiar asko belaunaldiz belaunaldi bizi izan ziren han, eta betiko galdu zituzten familia-ondasunak. Horren truke etxebizitza estuak aurkitu zituzten hirietan. Herri batzuetara itzul zitekeen urtean behin, hildako senideak ohoratzeko. Gainerako herriak guztiz desagertu ziren.

Ezgaitasunen bat izan duten haurren portzentajea asko handitu zen istripuaren ondorengo hilabeteetan. Gomel eskualdean %80 izan ziren, eta abortu boluntario eta ez-boluntarioen ehunea ere neurriz kanpokoa izan zen. Arazo nabarmenen bat zuen haur bat jaiotzen zenean, medikuek aukera ematen zieten amei ospitalean uzteko. Seguru asko, hil egingo ziren eta, bestela, umezurztegiak zeuden. Hobe zuten alde egitea eta beren bizitzekin aurrera egitea. Bigarren Mundu Gerran, naziek Bielorrusiako 619 herri suntsitu zituzten, bertako biztanleekin batera. Txernobilen ondorioz, herrialdeak beste 485 herri eta herrixka galdu zituen. Garbiketa-taldeek horietako 70 lurperatu zituzten.

Kate Brown

Kate Brown irakaslea historialari nuklear eta ingurumenekoa da. 10 urte eman zituen Bielorrusiako eta Ukrainako artxiboetan ikertzen, eta doktore eta zientzialariekin hitz egin zuen, istripuaren gainean oraindik nagusi den sekretismoa ulertzeko.

1990aren hasieran, Osasunaren Mundu Erakundeak SESBeko Osasun Ministerioarekin lankidetzan aritzeko planak zituela ikusi zuen, biktimak epe luzera aztertzeko, Hiroshima eta Nagasakitik bizirik atera zirenekin bezala. Baina Txernobilgo Nazioarteko Proiektua (International Chernobyl Project) sortu aurretik, Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentziaren (AIEA) esku zegoen. Erakunde hori energia nuklearra sustatzeko sortu zen.

1990eko udan, ikertzaile-talde bat Bielorrusiara eta Ukrainara bidali zuten. Bielorrusiako Akademia Zientifikoak jakinarazi zizkien odol-gaixotasun eta tiroide-arazo gehien. AIEAko zientzialariek nahiago izan zuten ez entzutea, dosiak baxuegiak zirela argudiatuz. Ebidentziak kontsultatu baino lehen, 130.000 pertsonako artxiboak zituzten Erradiazioko Medikuntza Institutuko ordenagailuak desagertu egin ziren. Seguru asko, KGBk lapurtu zituen, informazio hori Mendebaldera irits ez zedin. Oraindik ez da berriz agertu.

Kate Brownek bikain deskribatzen du hori guztia bere liburuan (Manual for Survival, A Chernobyl Guide for the Future). Bertan Keith Baverstock doktorearen lana omentzen du; izan ere, Keith Baverstockik gabe ez zen inoiz jakingo tiroideko minbiziaren hazkunde esponentziala.

Txernobilgo hondamendiaren ondorioek Ukrainako eta Bielorrusiako pertsonei eragingo diete hamarkadetan, eta horrek eragiten duen estresa eta mina emakumeek pairatzen jarraituko dute gehienbat.