Sator eta satagin, suge eta sugegorri, sagu eta sugandila, satitsu eta saguzar, sits eta sorbeltz, soro-muxarra ahaztu gabe, hanka-lauka edo hego-bika ibili, inguruan ditugun animaliak ezin ikusi ditugu. Batzuk arrazoiz. Esaterako, azaloreek (Brassica oleracea var. botrytis) burua egin behar duten unean, sailean hozkaka jo eta errotik mozten dituen satagina. Beste asko, ordea, laguntzaile finak ditugu, batik bat landareen arerioak harrapatzen dituztelako: suge, sugandila, saguzar, sorbeltz eta abar oso luze bat. Badira tartean zer egiten duten ez dakigunik ere, satorra adibidez.
Satorra haragijalea da, animaliatxoak besterik ez ditu jaten. Lehen batean landareak babestu nahi ditugunontzako lagunak dira: ez dituzte jango. Baina bere bizimodua osatzeko lurpeko galeriak egin behar dituztenean, aurrean topatzen duten sustrai samur guztiak jo eta hautsita egingo dute aurrera. Eta bere dietaren osagai nagusia zizarea da; bai, gure lurrak ontzen dituen zizarea. Beraz, satorra “txintxoa” edo “gaiztoa” da?
Sator jendeak sekulako gerrak ezagutu ditu. Lehengo mendearen hasieran, belle époque delakoan ("garai polita" omen euskaraz), modaren bihotzetik (Paristik) zabaldu zen sator larru finarekin egindako berokien bolada; beroki bat egiteko huskeria behar zen, 600-800 sator alegia. Milaka satorketari aritu zen mende erdiz. Etengabeko gerra hotza ere ezagutu dute. Era guztietako tranpa, tramankulu eta trepeta sator-mukuruetan. Satorra atzeratzeko asmoarekin, sator zuloan zer ez da sartu edo isuri izan? Alanbre ziztadun, beira zati, iltze, bizar xafla, burdin zorrotz, arrain ustel, erretako olio, naftalina, brea, galipot, alkaterna, bilgor eta koipe bero, formol, kaltzio karburo, estriknina eta halako pozoi, ke bonba, pixor eta minda, ur ustel... Alemanian babestuta daude satorrak eta, arazo larriren bat sortzen dutenean, harrapatu eta beste nonbaitera eramaten dituzte. Oso gutxitan ematen dute hiltzeko baimena.
Hil nahi ez eta satorra bere lurraldetik uxatzeko soinugailuak edo lurpean bibrazioak sortzen dituzten botila dantzariak jartzen dira burdin hagen edo hurritz makilen (Corylus avellana) muturretan. Lan hori egiten duten landareak ere badira: asma-belarra (Datura estramonium), otsobaba arra (Helleborus foetidus) eta sator-belarra (Euphorbia lathyris). Azken hori boladan dago, gero eta gehiago ikusten da baratze mugetan. Landare pozoitsua da, bere izerdi esnetsuak erre egiten du. Agi danean, satorrak kosk egiten dionean muturra erre egiten zaio eta atzera egiten du. Landare handia da, metro bete gara daiteke, eta, surtraije handia duenez, satorrari buelta handia emanarazten dio erredura saihestu nahi badu.
Dotorea da sator-belarra, zorten luze zuenaren inguruan hosto txorrotx urdinak, gainetik begiratu eta gurutze eran kokatuta ditu. Biurteko jotzen bada ere, askotan urte berean loratzen da. Erleek bezala intsektu askok gustuko dute lore hori. Hortik etorriko diren haziak hirukada daude kapsula batean, eta kapsula espaziala balitz bezala, hori lehertu eta haziak metro batzuetara hedatzeko ez du inoren beharrik.
Baratze, sega-belaze, soropil, belardi dotore, golf zelai eta antzekoetan sator-meta heresia da. Barazkiak harrotu, landareak altxa, sega kamustu, segatutako belarra zikindu, berdindutako lurra desberdindu... Jarri bada sator-belarra inguruetan; satorra kanpora.
Tartiku eta tartakin ere esaten zaio sator-belarrari. Azkuek jasoa du Erronkariko Bidankozen katalin-belar izena eta berari buruz ziotena: "Belar koni urte guzian ezau kentan lorea, exar dein artio".
The Guardian egunkariak Épernayn (Frantzia) txanpain-industrian aritzen diren migratzaileen egoera aztertu du. Ikerketak agerian utzi ditu luxuzko xanpaina-marken mahastietan lan egiten dutenen baldintza prekarioak eta legez kanpokoak.
Ugaztun hitza entzutean, askotan burura etortzen zaizkigun lehen ordezkariak tamaina handienekoak izan ohi dira: hartza, otsoa, oreina… Batzuetan etxekotutako katua edo txakurra dira agertzen lehenak, edo urruneko lehoiak eta elefanteak. Ikusgarritasunak lehia irabazi ohi... [+]
Palestinarren genozidiorako Israelek erabiltzen duen arma nagusietako bat gosea da. Alde batetik, Gazara elikagaiak sartzeko debekuarekin, eta, bestetik, Palestinako elikadura-burujabetza ezabatuta.
Laster urte guztian izango ditugu malko ilar goxoak (Pisum sativum). Oraindik, ordea, negua eta udaberria dira, ia erabat ilar freskoak jateko sasoia; udaberrian jango ditugun azken ilarrak ereiteko garaia orain hasten da. Eta oraintxe jango ditugu urria aldera erein zirenak.
Gero eta nekazaritzako test gune gehiago ditugu inguruan, hau da, nork bere proiektua martxan jarri aurretik nekazaritzan eta abeltzaintzan trebatzeko guneak. Nafarroako Zunbeltz espazioa eta Gipuzkoako eta Ipar Euskal Herriko Trebatu dira horietako zenbait adibide, gurean... [+]
Euskal Sagardoa Jatorri Deiturak erronka ezarria dio bere buruari: Euskal Herri osoko sagar eta sagardogileak biltzea. “Sagardoaren kultura lurralde osoan dago, eta lurralde osoan mantendu dira sagardotarako sagarrak”, esan digu Unai Agirrek, sor-markaren... [+]
“Aterako dut sagar zuku bat?”. Galdera horrekin hasi da Barrundiako Ekonomatoko kide Koldo Lopez Borobia, Susana Lopez de Ullibarri eta Santi Txintxurretarekin izandako elkarrizketa. Sagar zukuaren bueltan eta sagarrondoz inguratutako lorategian elkartu gara. Hau ez... [+]
Herritarrak elkarren artean saretzea eta bizitza sozialerako espazioak bultzatzea da Xiberoko Kolektiboa elkartearen lan ildoetako bat. Bide horretan, baratze kolektiboa sortzeko aukera suertatu zitzaien 2020an Maulen, eta zalantzarik gabe, proiektuari ekitea erabaki zuten... [+]
Txokolatea kakaotik sortzen da. Kakaoak Theobroma cacao du izena; Theobroma hitzak “jainkoen janaria” esan nahi du. Aspaldikoa da txokolatearen gurtza; jainkoena zena azkar asko egin genuen geure. Euskal Herrian, azukrearekin eta kafearekin batera elikagaien... [+]
Badira hainbat espezie arrandegietan beti egotera derrigortuak diruditenak. Haien arteko arrain batek dirdira berezia du, urrezko koroarekin begiratzen baikaitu: urraburuak (gazteleraz ere, ezaugarri berari men eginez, dorada-k). Ondoan haien artean anaiak diruditen sorta dago,... [+]
Mikro eta makro kontzeptuen arteko muga lausoa da, eta elkarren arteko eragina lausoa izan arren, eragiten du. Baita gugan ere. Arazoa dator lainopeko itsutasunean asmatzen ez dugunean gu geu non gauden, herria non dagoen.
Zeruka, zeru bete on dakar zerukak. Zeruka, magitxa, magintxeta, mihauria, magina, baina, ilar-axala, mantxa, teka edo, ezagunena, leka. Lekak barruan dakarren leka-gauza, leka-bihia, lekalea edo lekazia bezalako jaki ederrik ba al da negua goxatzeko? Pertzak bete lekari,... [+]
Arrasateko Beroña auzoan dago kokatuta Xabi Abasolo Etxabek eta Naiara Uriarte Remediosek bultzatutako Errastiko Ogia proiektua. Bakoitza bere bidetik iritsi ziren okintzaren mundura, baina eredu ekologikoan eta ama orearekin ekoizteko oso ongi uztartu dituzte bi gazteen... [+]
Gaua da. Zuhaitzetan geratzen diren hosto gutxien artetik igarotzen da ilargiaren argia. Isiltasuna da nagusi. Txoriak sasi artean daude, babestuta lo, lo-edo. Baina bat batean zerbaitek kolpatu du sasia. Txori gehienak izutu diren arren, izoztuta bezala geratu dira, isilik... [+]
Bart arratsean izan da. Etxekoak gintonikari zurrupaka. Ni aspaldi dibortziatu nintzen gintonikarekin. Ginak oso gogoko ditut, hortz-haginak ur, baina tonikak ezin edan ditut, gozoegi eta burbuila zakar gehiegi.