Batek daki zer zerabilen buruan Henry James Byronek Our boys antzerki-lanean “bizitza laburregia da xakerako” arrapostu sonatua idatzi zuenean. Baliteke haren gogoan aitaren lehengusua izatea, Lord Byron poeta handia, zeinak ezin bizkorrago egin zituen mundu honetakoak: 9 urte zituela izan zituen aurrenekoz sexu-harremanak, 19 zituela publikatu zuen bere lehen poema-liburua, Europa osoan zehar bidaiatu eta 36 urte besterik ez zuela hil zen, Grezian. Sukarrak eta gaizki eginiko odol-ateratzeek izan bide zuten erromantizismoaren ikurra hain gazterik hiltzearen errua.

Lord Byronen carpe diem bizitza-estiloan ez zegoen lekurik xakerako, ez eta Henry James Byronen antzerkiko protagonistarenean ere. Bizitza motzegia omen. Xake-jokalari amorratuenak ere onartuko du hori, nahiz eta beste zentzu bat bilatuko dion aipuari. Bizitza ez da nahikoa luzea xakerako, jokoa menderatzeko.

Sorgin-gurpilaren maldizioa baitu xakeak. Zenbat eta gehiago sakondu jokoan, jabetuko gara orduan eta zehaztasun gehiago falta zaigula ikasteko. Etengabe egin dezakegu aurrera, noizbait aseko garelakoan, baina bidean bestelako eragozpenekin egingo dugu topo. Lehentxeago edo geroxeago onartu beharko dugu, ez bizitza bat ez bi, ez dagoela xakea erabat kontrolpean izaterik eta gurea amaiera gabeko ikasketa-prozesua izango dela.

Kasurako, endrokea. Hasieran kontu erraza dirudi. Erregea eta dorrea hasierako laukietatik mugitu ez direnean, lehenak bi pauso eman ditzake albora, eta izkina horretako dorrea bestaldean jarriko zaio. Hain justu, hasiberriei sarritan errepikatzen zaie jokoan egin beharreko aurreneko kontuetako bat norberaren erregea babesean ipintzea dela, eta horretarako albait azkarren endrokatu eta hura bazterrera eramatea dela onena.

Baina iritsiko da puntu bat non salbuespenak agertuko diren, eta orduan akabo. Punta-puntako jokalarien partidak arretaz aztertzean, esaterako, ikasiko dugu salbuespenak dituela erregea ahalik eta azkarren ertzeratzearen mandatuak. Xakean izan den partida ikusgarrienetakoan, Anderssen-Kieseritzky norgehiagokan, maisu alemaniarrak ez zuen aipatu jarraibidea aintzat hartu eta, hala ere, 23 jokalditan garaitu zuen aurkaria.

Baten batek esan dezake Adolf Anderssen joko-estilo erromantikoaren ikurra dela eta haren partidak ez direla eredugarriak. Badira beste hamaika kasu. Capablanca-Alekhine lehiako zazpigarren partidan, munduko txapeldun kubatarrak partida osoan ez zuen erregea hasierako laukitik mugitu eta 28 jokalditan irabazi zuen. Jokalari ortodoxoetan ortodoxoena zen Capablanca eta horrek erakusten digu pitzadura ugari dutela endrokearenak bezalako printzipioek. Are gehiago, kasik esan dezakegu salbuespenak arauei gailentzen zaizkiela xakean.

Nago hizkuntzekin ere antzeko zerbait gertatzen dela. Momentu batean ohartuko gara ezagutzan sakondu ahala ñabardura gero eta ñimiñoagoak izan behar ditugula kontuan. Ezinbestean ondorioa xakean ateratakoaren antzekoa izango da: tematu arren inoiz ez gara iritsiko hizkuntza bat menderatzera. Berriro menderatzera idatzi al dut? Euskaltzaindiak mugakotzat du forma hori, hobe ederki ikastera jarri banu.

Ñabardura amaigabeen erakusgarri, esaldien ordena. Nola azkar endrokatzea xakean hala dugu ordena hizkuntzen oinarrizko printzipioetako bat. Euskaraz, urrutira joan gabe, Subjektua-Osagarria-Aditza (S-O-A) hurrenkera neutroa ikasi ohi dugu eta, metodo berriak gorabehera, hasierako urratsetan perpaus-molde hori nagusitzen da: Haurra sehaskan dago, Iratik furgoneta berria erosi du, Tomasek azterketa gaindituko du.

Bada, goi-mailako testuak irakurtzean, bistakoa da idazleek maiz ez darabiltela irizpide hori. Corpus osoa irentsi beharrik gabe, egunkaria edo edozein liburu hartzea nahikoa da S-O-A segidak dituen arrakalak azaleratzeko. Ipuingintza antologikoan Iban Zalduak hainbatetan hausten du aditza azken posizioan uztearen ordena ez-markatua: “Horren aurrean bi aukera ditugu ipuinlariok, heste-zizareen inbasioa zeukala diagnostikatu zioten medikuek, bost liburukik osatuko zuten ibai-nobela”.

Beste behin, egongo da esango duenik Iban Zalduak estilo propioa duela eta haren lanak ez direla ohiko moldeetan sartzen. Badago adibide gehiago jartzerik. Karmele Jaioren Aitaren etxea liburuan aditza ez dugu beti azken posizioan eta iaz Euskadi Saria irabazi zuen, munduko txapelketaren parekoa dena euskal letretan. Zer demontre, orduan? Sekula ez gara iritsiko gure hizkuntza propioa ederki ikastera? Susmoa dut hizkuntzetarako ere ez ote den bizitza laburregia. Salbuespen eta ñabardura artean beti izango dugu zer ikusia, zer pentsatua eta zer ikasia.

Ez gaitezen ernegatu, baina. Izan ere, printzipioen haustura horiexek bihurtzen dituzte erakargarriak hizkuntzak eta xakea, zurruntasunetik aldendu eta sormenari tokia uzten dioten neurrian. Sormenak mundua gozagarriago egiten du eta, funtsean, sortze-lana da esaldi nahiz jokaldi bakoitza.

Bizitza laburra bada, eraiki dezagun mundu zabalago bat. Hitzekin eta piezekin. Gure irudimenarekin. Partida bat, Lord Byron?