Mugarik gabe, baina ez mugagabe
Sardina bat... bi sardina... topatu ziren...
Atlantikoan, Mediterraneoan, Indikoan, Pazifikoan… Gauez bada, 25-55 metroko sakoneran; egunez sakonago, 100 metrorainokoan, harrapariengandik babesteko.
Sardina europarra (Sardina pilchardus)
TALDEA: Ornoduna / Arraina.
NEURRIA: 15-30 cm. 10 urtetik gora bizitzera iritsi daitezke.
NON BIZI DA? Espezie pelagikoa da, itsasoko sakonera ertainean bizi delarik (25-100 m). Ozeano Atlantiko ekialdean (Europa eta Afrikako kostaldean) eta Mediterraneoan topatu daitezke. Hemendik haratago ere sardinen ahaide ugari daude, nahiz eta tokian toki, espezie ezberdinak izango diren (adib. Sardinops sagax Afrika hegoaldean). Normalean sarda handiak kostaldera hurbiltzen diren arren, garai batzuetan ozeano zabalean mugitzen dira.
ZER JATEN DU? Planktona (zooplanktona eta fitoplanktona). Igerian doazela ahoa irekita mantenduz, irensten duten ura zakatzetan zehar iragazten dute eta eremu pelagikoan esekiduran dauden arrautza, larba, krustazeo edo landare mikroskopikoz elikatzen dira.
BABES MAILA: Ez dago babestua.
Ozeanoaren arabera espezie bat edo beste izanda ere, gertuko ahaide gara denak, eta antzeko bizimodua daramagu. Taldekoi izaera muturreraino eraman ohi dugu, sarda erraldoietan elkartzeak harraparien mehatxuaren aurrean bizirauteko aukerak handitzen baitizkigu (komunitatearen garrantzia!). Gure gorputzaren txikitasunetik abiatuta, talde modura gara handi.
Kantauri itsasoan bizi garen sardina europarron kasuan (Sardina pilchardus), ugalketa-sasoian gutariko eme (ama) bakoitzak 50.000 arrautza inguru askatuko ditugu; udazkenetik uda hasierara, hainbat errutetan. Behin askatutakoan ez ditugu zainduko; baina badakigu, hainbeste izanda, batzuek behintzat biziraungo dutela (“r” estrategia deritzo horri). Igerian eman ohi dugu bizi osoa, taldekideen norabide berean betiere. Horrela, sarda erraldoiak sortzen ditugu, munduko handienak: esaterako, gure Afrika hegoaldeko ahaideen (Sardinops sagax) kasuan, haien migrazioan mugitzen den biomasa Afrikako sabanako animalia-saldoen parekoa da...
Baina talde modura indartzen gaituenak talde modura zaurgarri ere egiten gaitu, klima-aldaketaren aurrean. Itsasoko uraren tenperatura igo ahala, arrautza gutxiago errun ditzakegu, eta fitoplankton eta zooplanktona gutxitzen den heinean, gutariko gehiengoa kaltetua izango da. Honetaz gain, ozeano batean ala bestean, turismo gastronomikoa erakartzen dugu, ez baita makala gure elkarretaratze handiek harrapakariengan pizten duten interesa. Gure arrautzek eskaintzen duten elikagai iturriaz gain, sardina helduok hainbeste igeri egiteak gihartsu egiten gaitu, proteina iturri aberatsa (arrain “urdinak”) gara munduko harrapakari anitzentzat; hala nola zetazeoentzat (izurdeak, baleak…), itsas-hegaztientzat (ubarroiak, zangak…), marrazoentzat, nahiz bestelako arrain handientzat. Eta zeresanik ez, gure harrapakari nagusiari erreparatuz gero. Errespetu bat zor diguzue, bai; munduan arrantzatzen diren arrain guztien laurden bat garen heinean, ia 4 milioi tona sardinako kontsumoari eusten baitiozue.
Zuen kulturaren parte gara gainera. Autobusean sartu ezinik zabiltzatenean, gurekin oroitzen zarete. Ez da kasualitatea, XIX. mende hasieran Napoleonek arraina usteldu gabe mantentzeko modua asmatzen zuenarentzat ordainsaria eskaini zuenetik, kontserba izan baita gure patu nagusia. Bestalde, gatzez estalita lehortzeak ere fama handia ekarri digu: gogoratu bestela, batez ere garai haiek bizi izan dituzuenek, sardinzar kutxa borobilak (kontuz, Norvegiako lehengusu diren sardinzarrekin nahastu gabe, Clupea harengus, gazteleraz arenque). Badira sardina keztatuak ere, kutixi modura… Eta txokolatezkoak ere bai, Gabonetarako. Sardinak nonahi. Neguko inauterietan sardina lurperatzeko ohitura ere baduzue… Eta, bide batez, ezin uler zitekeen arrantza munduan emakumezkoek izandako papera, gu gabe; bai gu harrapatzeko sareak prestatu nahiz konpontzean, bai kontserba-industriako lanean. Eta oroitu, Santurtzitik Bilbora hor ibiltzen ziren lehengo sardinerak…
Kantauri itsasoan, uda garaian, kostaldera hurbiltzen garenean, euskal arrantzaleek inguraketa-sarearekin (“traina”) harrapatzen gaituzte, ilunabarrean (“ardoran”) eta egunsentian (“alban”): azken kasu honetan sardina bereziki “frexkue” izaki, preziatuago izango gara lonjan. Uda hasieran sardina gehienak hegaluzeen beita modura erabiliko gaituzte (“parrotxa” izenez ezagutzen dira horretarako aproposak diren tamaina txikiko sardinak). Hala, arrandegietara uda amaiera-udazken hasiera aldera helduko gara, behin hegaluzeen kanpaina amaituta. Udako jai herrikoietan parrilatan topatzen gaituzuenean, beraz, erreparatu ea nongo arrantzaleek hartu gaituzten, eta non, jakiteko bederen.
Azken urteetan gure kostaldeko sardinaren arrantza Kantauri ekialdeko eremu zehatzetara mugatua egon da. Adierazgarria. Aurten berriro ere Kantauri osora zabaldu da arrantza; zorionez, beti ere sasoiak ongi aztertu eta errespetatzen badira. Asko baikara, leku askotan; baina ez une oro, ez nonahi, eta aldaketarik ezean, ez betiko. Zaindu gaitzazue, jaietako sardin-erre usaina ondorengoek ere ezagutu dezaten.
Txikitik handitasunera, ea beste zein arrain ausartzen den gure kantuan batzera. “Jarrai dezala..."…
Katalanen ustetan artzainak engainatzen omen ditu hegazti honek: “enganyapastors”. Espainiar eta latindarrek, aldiz, ahuntzari esnea kentzen diola diote, hortik datorkio hain zuzen ere izen zientifikoan (Caprimulgus europaeus) islatzen den caprimulgus (capra... [+]
Leihatila honetan behin baino gehiagotan azaldu ditugu Ama Naturaren engainuak bere izakiak babestearren. Batzuetan, erle edo liztor itxura zuten euliak ekarri ditugu, beste batzuetan inongo arriskurik ez duten arrisku-kolorazioko intsektuak ere bai (kolorazio aposematikoa... [+]
Nekazal eremu lehor baten erdian ageri da putzua. Txikia da tamainaz, eta ez oso sakona. Egunak dira euririk egiten ez duela, baina oasi txiki honek oraindik ere aurretik bildutako urari eusten dio. Gauak eremua irentsi du eta isiltasunaren erdian kantu bakarti bat entzun da... [+]
Trebea, burutsua eta iheskorra; olagarro arruntak, izenak hala adierazten ez badu ere, aparteko trebetasunak ditu. Itsas molusku zefalopodo haragijale honek txundituta gauzka, bere ezaugarri eta ahalmen bitxiekin. Ornogabe guztien artean adimentsuena da, besteak beste.
Azken glaziazioan Euskal Herriko lurraldea zapaltzen zuten mamutek, leizeetako hartzek, bisonteek eta baita hienek ere. Elur iraunkorrera eta hotzera egindako animalia horiek desagertu egin ziren baldintza glaziarrekin batera. Baina dinosauroen desagerpenaren garaian ugaztun... [+]
Gurean hain ezaguna den hegazti hau ustelzale porrokatua da, eta honek ez dio fama onik ekarri. Batzuek arrano, buitre, futre, hatxarrano edo mirusai deitzen diote; izen ofiziala sai arrea (Gyps fulvus) da.
Gaur egun Lur planetan bizi diren intsekturik handienek 30 cm inguruko tamaina izan dezakete, gizaki baten seiren bat, gutxi gorabehera. Horien artean daude tximeleta eta sits erraldoiak edo kakalardo potoloak. Halako izaki harrigarrien aurrean nola bada erreparatu lau... [+]
Arboletako hostoak eroriak dira eta basoko lurra estalia dute. Lurraren eta hosto gorrituen artean, alabaina, sortzen da geruza fin bat, arreta gutxi jasotzen duena, baina espezie askoren biziraupenerako garrantzi handia izan dezakeena. Hezetasuna mantentzen du, zomorroak... [+]
Duela 180 milioi urte Pangea kontinentea zatitu zenerako ikasia zuen aingirak Thetis itsasoa zeharkatzen. Ordudanik kontinenteak mugituz joan dira, eta aingira espezieak ezberdinduz. Jatorrizko arbaso beretik bereizi diren 20 aingira espezieen artean, gurea da, ibai-aingira edo... [+]
Koloretsuak, distiratsuak, forma xelebre bezain ederrekoak diren heinean, nudibrankioek beste planeta batetik iritsitako izakiak dirudite. Itsas hondoko izaki biluzi hauek 1980ko hamarkadako gandorretako kolore biziak eta Parisko joskintzako izen handien moda arkitektonikoa... [+]
Ugaztun hitza entzutean, askotan burura etortzen zaizkigun lehen ordezkariak tamaina handienekoak izan ohi dira: hartza, otsoa, oreina… Batzuetan etxekotutako katua edo txakurra dira agertzen lehenak, edo urruneko lehoiak eta elefanteak. Ikusgarritasunak lehia irabazi ohi... [+]
Badira hainbat espezie arrandegietan beti egotera derrigortuak diruditenak. Haien arteko arrain batek dirdira berezia du, urrezko koroarekin begiratzen baikaitu: urraburuak (gazteleraz ere, ezaugarri berari men eginez, dorada-k). Ondoan haien artean anaiak diruditen sorta dago,... [+]
Gaua da. Zuhaitzetan geratzen diren hosto gutxien artetik igarotzen da ilargiaren argia. Isiltasuna da nagusi. Txoriak sasi artean daude, babestuta lo, lo-edo. Baina bat batean zerbaitek kolpatu du sasia. Txori gehienak izutu diren arren, izoztuta bezala geratu dira, isilik... [+]
2016an ikusi omen zuten lehen aldiz Herrialde Katalanetan. Bi urte geroago, 2018an alegia, Xanti Pagola eta Imanol Zabalegui entomologoek Gipuzkoan azaldu zela jakitera eman zuten. Eta euskaraz izendatu ere bai! Urte batzuk pasa dira eta ez dut esango gure artean ikusteaz ohitu... [+]
Asko hitz egiten da basoaz azken aldian. Basoak berreskuratzeaz, basoak sortzeaz eta basoaren hedadura zabaltzeaz entzungo duzu sarri. Eta ekintza ona izan daiteke zalantzarik gabe, ekosistema moduan duen balioa handia delako. Baina, basoari jartzen diogun atentzio eta indar... [+]