Luarra edo simaurgintza minetan
Teknika berri baten itxurarekin etorria da, baina aspaldian egiten da gurean. Kanpotik ekarritakoa hobea delakoan makina bat lan egiteko erak galdu dute hemengo berezko izena eta, kanpoeder edo kanpo-arrosa, gozo asko hartu ditugu kanpotarren hitzak; arrotzek, arraroek, ezezagunek gehiago balio balute bezala. Ulergaitzak txoratzen gaitu eta gure amonaren amonak egiten zuena adierazgaitza zaigu, eta txoramenari men, erdarek lelotzen gaituzte. “Luarra” hitzarekin gertatzen zait niri.
Zerainen ikasi nuen. Guretzat simaurra ontzea dena han luarra egitea da. Berritu dezagun simaurgintza. Aziendari ukuiluan, barrukian, kortan edo abaroa bilatzen duen aterpean inaurkina jartzen zaio. Inaurkina landare baten hondakina edo hondarra da: orbela, garoa, arbazta, zaborra, belar zaharra, lastoa, arto-zuztarra, txirbila, zerrautsa eta abar. Inaurkina lehortuta zabaltzen da aberearen etzalekuan, azpi lehor, harro eta gozoa izan dezan; horretarako aurrez dagoen inaurkin eta abere gorotz eta pixa nahasketa kendu eta garbitu egiten da. Horri “azpiak egitea” esaten zaio. Kendutako horri dagoeneko “simaurra” esaten zaio, eta hemen hasten zaigu nahasmendua.
“Simaur” hitzak bi gauza zeharo desberdin adierazten ditu: batetik azpietatik atera dugun gaia eta bestetik lurrak ongarritzeko erabiltzen dena. Lehenari, aberearen etzauntzatik biltzen dena, kaka soilarekin ere nahasten da, eta: gorotza, gortatxa, pustila, kortaitza eta satsa ere esaten zaizkio. Aparteko izenak dituzte hurbilenetik ezagutzen ditugun animalien kakek: geurea kaka edo egikaria; eta asto-pustila, zalkin, beikorotz, arkorotz, altxirri, urde-gorotz, arkin, pekorotz, ahuntz-gorotz eta abar. Horiek inaurkinarekin nahastuta eta etzalekuan azpiak eginda ateratakoan, simaurra da.
Simaur hori ez da, gehienean, zuzenean ongarri gisa erabiltzen. Ondu egin behar da. Simaurra luar bihurtu behar da. Hori simaurtegian, luartokian, samats-tokian, simaur-pilan, sats-metan egiten da. “Sindika” ere esaten zaio toki horri. Simaurra ontzeko bide ugari dago, baina maizenik bi erabili izan dira: soilik simaurra bera, lehen bi edo hiru ilargitan irauliz edo simaurra beste hondakin organikoren batekin (otea batez ere) geruzatuta pilatu eta berdin irauliz. Lehen bide horri segika dator nahasketa, hasierako azpi atera berriari eta amaierako onduari, ongarriari, berdin esaten zaie: simaurra.
Gaur egun “simaurra konpostatu” esaten da. Konposta, erdaretatik jan dutenen joera. Minik handiena nekazaritza ekologikoan ari direnek erabiltzen dutenean ematen dit, lurrarekiko lotura eta kultura gehien zaintzen dutenek, alegia. Geruzatan ondutako simaurrari “luarra” esaten zaio, nik ez dut beste izenik ezagutzen. Hortik, eskala txikian egiten denari ere “luarra” esan behar zaiola uste dut.
“Samatsa” ere esan dakioke, baina inaurkinekin ez besterekin egiten da. “Matuka” izena ere hor dago, baina, bera egiteko, simaurra lurrarekin nahastu behar da. “Lurrustela” ere esaten diote zenbait hiztegigilek, baina lurrustela izakituta edo azalaitzurtuta biltzen den belarra eta lurra onduta egiten da. “Lokarda” ere hor dago, baina hori urak bazterren batean pilatu eta usteldu den landare zaborra da.
Konpostik ez, luarra bai. Konposterarik ez, luartokia bai. Simaurra konpostatu ez, simaurra luartu bai. Ze demontre!
Gaurko artikuluari ekitera noalarik Chamaemelum nobile loretxoari larranbiloa, larramilua, amasabel-belarra edo bitxeleta deitzen diozuenak ere nire gogoan zaudete; zuetako batek idatzi baitit duela ez egun asko Instagrametik “gaur Goizueta aldean kamabillua bildu dut eta... [+]
Odei Etxeberri Bimboire, Gorka Roca Torre eta beraien seme Oihan eta Miru buruaskiak dira elikaduran. Horretarako, aztertu behar izan dute gorputzak zer elikagai eta zein kopurutan behar dituen; horiek zein janaritan dauden; urtaro bakoitzean horiek denak eskuratzeko zer landu... [+]
Tolosatik abiatu eta Bedaion gora egin, Menditxiki aldera. Batean Bedaio, bestean Zarate, Gipuzkoako eta Nafarroako muga-mugan gara. Hantxe dira helburu ditugun lursailak, Itxitua eta Erlo, garai batean lahar, pagadi gaur egun: Gregorio Ugartemendia Zubillagaren basoa duzu.
Mahaño Lanathoua 2017an hasi zen aitaren lurretan arbolak landatzen, oihan baratzea lantzeko ideiarekin. “Hasieran asmoa ez zen horretatik ekonomia bat sortzea, gure buruaskitasunerako bidean pausoak ematea baizik”, gogoratu du laborariak. Baina, landaketekin... [+]
Duela gutxiko kontua da. Iberiar katamotza (Lynx pardinus), mundu mailako felino espezie mehatxatuenetarikoa, “galtzeko arriskuan” egotetik “kaltebera” kategoriara igaro da IUCNren Espezie Mehatxatuen Zerrenda Gorrian. Espeziea kontserbatzeko egindako... [+]
Zuhaitzen eta arbolen sarobean nabil azken urte hauetan. Larrean, abaroan eta biaoan hor nabil atera ezinik. Zuhaitzei eta arbolei aparteko begirunea diedala jabetua izango zara, tarteka behinik ARGIAren Bizi Baratzea txoko honetan ibiltzen bazara. Eta azkenaldi honetan,... [+]
Nekazaritzaz eta abeltzaintzaz askotan entzuten da lanbide "oso lotua" dela, jai egunik edo oporrik ez dela existitzen. Ipar Euskal Herriko Onetik eta Etxaldia gasnategiek, Berria eta Aldudeko Esne Kooperatibekin elkarlanean, laborariei bakantzak bermatzeko egitasmoa... [+]
Txikitan kaian arrantzatu ohi genituen ‘pantxito’ gehienak ziurrenik bisiguak izango ziren, baina nekez ikusten genituen bisigu handiak. Izatekotan, jatetxe ezagunetan izango zen, arraindegietako bisigu gehienak kanpotik ekarriak ziren bitartean. Egun, kostaldeko... [+]
Galdera hau jaso berria dut Bizi Baratzeako postontzian: "Gaia San Joan bezperako familia afarian atera huen, Unanue sagardotegian, Azpeitian. Seguran Santa Engrazia egunean erein behar ditugun haziak bedeinkatzen dira. Erein beharreko hazi guztiak eramatea komeni al da?,... [+]
2022an Nafarroako Liburutegien Sareak martxan jarritako proiektu berezia da hazien liburutegia. Clara Flamarique Goñi da Nafarroako Gobernuaren liburutegi zerbitzuko proiektuen arduraduna, eta honela gogoratu ditu hastapenak: “Zaragozako liburutegian martxan zuten... [+]
Ur azaletik gertu dabiltza arrainak igerian. Zerbait uretarantz gerturatzen ari da, hegan: arrano bat dator, bere atzaparrak aurrerantz luzatuta eta zaplast! Uretan sartu da, bete betean. Arraina harrapatu ostean burua uretatik atera du arranoak, baina arrainak hondorantz egiten... [+]
Bost hilabete bete dira otsailaren 6an traktoreen mobilizazioak hasi zirenetik. Mirene Begiristainek eta Isabel Alvarezek ekofeminismoaren betaurrekoak jantzita aztertu dituzte mobilizazio hauek eta fokutik kanpo geratu diren laborariak eta aldarrikapenak ekarri dituzte lehen... [+]
Ingurumena, bioaniztasuna, uraren gestioa eta haurren beharrak oinarri hartuta, ikastetxeetako patioak aldatzeko proiektu kolektiboa jarri dute martxan Pirinio Atlantikoetan; Euskal Herriko lau herrik hartuko dute parte. Iruñean ere, itzal eta landare gehiago izango... [+]
A zer lanak ematen dizkigun! Txoratzen gaitu tomateak (Solanum lycopersicum). Artaxoakoa dela, edo Tuterako Itsusia, edo Aretxabaletakoa, edo Erandiokoa, pikoluzea, gerezia dela, madari tomatea dela, Igeldo, mendigorria, transgenikoa dela, Eusko Labela dela, idi-bihotza, korta... [+]