Lizarra, eskutada bete etekin
Berritu dugu etxeko ate-etxeen habeetako lizarra (Fraxinus excelsior). Zenbait tokitan elorri zuria jartzen dute (Crataegus monogyna). Egun luzeenak ospatzen ditugu orain, baita eguna mozten den arteko datozen sei hilabeteotan negurako bildu eta jasoko ditugun uztei bide ona opatzea ere, geure onerako, noski. Gurtzarako zerbaitegatik erabiliko dugu lizarra. Hori ez da egun batetik besterako asmakizuna. Lizarra zuhaitz sakratua da, kristauek ere badakite ez dagoela bedeinkatu beharrik. Etxe ondoan izaten dugu eta itzalaz gain makina bat etekin eskaintzen digu: tximistak uxatu, egur eta zur ona eman, larreak agortzen direnerako harmenetan biltzen den aziendarentzako bazka eta abar. Bizitzeko ingurukoaren premia izan dugun artean, lizarra gure zuhaitzik garrantzitsuenetakoa izan da; hurritza bezala (Corylus avellana).
Lizarra bakartia da, ez duzu ikusiko lizardi garbi handirik. Bakar samar eta ura dagoen lur fresko eta aberatsetan hazten da. Urik bada lurrean, bere kasa ederki ugaltzen da, haziak haizetan hegan sakabanatzera jostatuz. Euskal Herri osoan topatuko duzu. Ez horrela bere ahizpa lizar loreduna (Fraxinus ornus), Arabako Badaiako eta Arratoko mendietan besterik aurkituko ez duzuna. Lizar arruntak ez bezala horrek loraldi ikusgarria ematen du.
Lizarretik sortzen da mana. Mana lizarra bedeinkatu beharrik ez dagoela badakiten sekta horretakoek goratu zuten. Jaki berezia da, lizarraren izerdia eraldatuz egiten dena. Uda partean lizarraren azalean ebakiak egiten dira, eta horietatik zuhaitzak galduko duen izerdia biltzen da; irakin eta azukreak kontzentratuta sortzen da mana. Azukrearen ordezko eta sendagai bezala erabiltzen da oraindik ere. Batez ere Siziliako iparraldeko Madonie Parkean, eta lizar loredunetik sortzen da. Ezagunak dira, baita ere, izerdia bera hartzitzen utzi eta sortzen diren likoreak. Ziburuko Luxiaenian hostoekin Lizarnoa edari sonatua egiten dute. Eta izerdiaren likorea noizko?
Lizarraren zura ere ez da saguzarraren eguerdiko doministikua. Dentsitate ertaina du, 450-860 kg/m3, kolore argia eta hari dotorea. Oso egonkorra da eta era berean elastikoa eta irmoa; gure aitonak zioen bezala, zimela, hausten zaila. Kirtenak, karroak, altzariak, aulkiak, kirolerako erraketak, palak, eskiak, eskalaproiak, belaontzietako ezpeletak, maiatzak eta abar egiten dira. Altsuma berri gazteekin, berriz, txilibituak. Su egurra eta ikatza bikainak ematen ditu.
Bere zurak soinua (buila, burrunda…) hartu edo xurgatzeko gaitasuna du. Horregatik Europa iparraldean unibertsitate eta eskola, kartzela eta erietxeetan oso erabilia da, eragin lasaitzailea baitauka.
Lizarra, bizkarrekoak emateko kirtena eta ondorengo erietxeko ohea eta aulkia.
Hotza gogor ari du. Ez denean, baina aurtengo neguan lurralde batzuk ederki jotzen ari du. Eta intsektuek nola irauten dute, udaberriarekin indarrean berragertzeko? Kaleko galdera izan dut bart. Hortik intsektuen adimendu eta buruargitasunera koxka ttikia dago. Berritu ditugu... [+]
Mauleko Euskalduna ostatuak urteak daramatza Zuberoako etxe ekoizle txikien produktuekin lanean, eta hiriburuko ostatu parean eraikin bat erosi zutenean proposamena egin zien laborari horiei berei: zergatik ez ireki hurbileko ekoizleen saltokia bertan? “Motibatuta zegoen... [+]
Trebea, burutsua eta iheskorra; olagarro arruntak, izenak hala adierazten ez badu ere, aparteko trebetasunak ditu. Itsas molusku zefalopodo haragijale honek txundituta gauzka, bere ezaugarri eta ahalmen bitxiekin. Ornogabe guztien artean adimentsuena da, besteak beste.
Irakurlea dagoeneko jakitun dateke Euskal Herrian askatasunaren alde egon den eta dagoen gatazka politikoaren ondorioz urte luzetan kartzelan, erbestean edota deportazioan bizi behar izan duten euskaldunak, etxerako bidean, beren bizitza berregiten hasteko izaten dituzten... [+]
Mingrana urrutitik ekarritako fruitua da. Punisagarra da mingrana edo alesagarra edo alegorria edo milagrana edo xokorra edo granada: Punica granatum. Punica izena latinetik dator, eta “punicum malum” izenaren laburdura da, eta punicum horrek Poenus edo Phoinikes du... [+]
Pandemiaren ondorengo testuinguruan, elikadura –ustez oinarrizko eskubide den hori– lantzeko mugitzen hasi zen talde bat Gasteizen. “Militantzia esparruan beste gaiak jorratzen ari ziren ordurako, etxebizitzarena kasu, baina elikadura ardatz hartuta ez zegoen... [+]
Azken glaziazioan Euskal Herriko lurraldea zapaltzen zuten mamutek, leizeetako hartzek, bisonteek eta baita hienek ere. Elur iraunkorrera eta hotzera egindako animalia horiek desagertu egin ziren baldintza glaziarrekin batera. Baina dinosauroen desagerpenaren garaian ugaztun... [+]
Belako, Chill Mafia, Eñaut Elorrieta, Fermin Muguruza, Ibil Bedi, J Martina, ØDEI, Olaia Inziarte, Nøgen eta Tatxers daude sinatzaileen artean. 237 musikariren zerrenda argitaratu dute.
Errezilera bizitzera joan eta sagarrondoak landatu zituen Satxa Zeberiok, Bio-K proiektuaren bultzatzaileak, duela zenbait urte. “Iritsi zen sagarrekin zerbait egiteko momentua, eta sagar zukua eta sagardoa ekoizteari ekin genion orduan”, azaldu du. 2015ean sortu... [+]
Agur negu. Negu betea da eta badoa. Mimosak (Acacia dealbata) eta magnoliak (Magnolia soulangeana eta Magnolia stellata) loratu dira, ongi etorri beraz loraldi nagusiei. Baina kontuz hotzarekin. Dagoeneko egun-argia ordubete pasatxo luzatu bada ere, zehar begiratuz bada ere... [+]
Gurean hain ezaguna den hegazti hau ustelzale porrokatua da, eta honek ez dio fama onik ekarri. Batzuek arrano, buitre, futre, hatxarrano edo mirusai deitzen diote; izen ofiziala sai arrea (Gyps fulvus) da.
Artiletan sustraitzeak ematen duen bakeak salbatzen nau maiz, kanpoko zein barruko ekaitzetatik. Artilea baino bakegile eraginkorragorik ez dut aurkitu inguruan. Bere indarra areagotzen da odola, karena eta oritza tartean badaude; artilearekin batera haiek ere ehundu baitute... [+]
Otsailean, neguaren erdigunean gauden honetan, lehentasuna gorputza ondo ureztatua edukitzea da. Intxaurrondoa egiten ari den bezala: sustraiak neguan biltegi gisa erabiltzen ditu, sustrai motz eta lodiak behar ditu, ura eta lurreko mantenugaiak biltzeko.
Txerri-hiltze sasoia da negua. Hotzak beroarena errazago kenduko dio. Guri ere txerriez hitz egiten dugunean beroarena behinik kenduko baligute!
Urteak daramatza Ipar Euskal Herriko Biharko Lurraren Elkarteak (BLE) bioaniztasun landatuaren inguruan lanean. “Hainbat proiekdu ditugu abian, eta horietako bat baratzeko hazien ingurukoa da”, azaldu du Nico Mendiboure Hazi Sareko kideak. Duela lau bat urte hasi... [+]