Zergatik heldu zenion Lapurdiko itsas hegiko euskararen ikerketari?

Banuen interes akademikoa, baina baita interes pertsonala ere. Hau da, familia Azkaine eta Ziburutik etorri da, eta txikitatik entzun dut euskara hori etxean; eta bertzetik, handitu naizen tokiko euskara dago, Uztaritzekoa. Ikastolan ere hainbat mintzo entzuten nituen eta beti izan dut ezberdintasun horiekiko kuriositatea; lan honetan, etxeko euskarari argi pixka bat eman nahi izan diot.

Oker ez banago egungo datuak Louis-Lucien Bonapartek XIX. mendean bildutakoekin erkatu dituzu.

Tartean izan dira ikerketak, Pedro Irizar, Euskararen Herri Hizkeren Atlasa, bertzeak bertze, baina Lapurdiko itsas hegiko ahozko euskararen deskribapena falta zitzaigun. Tokiko euskararen deskribapena egiteaz gain, eskualdeko euskararen bilakaeraren berri ematen ahalegindu naiz. Horretarako baliagarriak izan zaizkit, bertzeak bertze, Bonapartek bertan egindako inkesten eskuizkribuak. Bonaparteren datuak egungoekin konparatuz, azken hamarkadetako norabidea ulertzeko parada ematen digu. Iduri luke Donibane Lohizunek halako eragina izan duela azken mendean, garaian Donibane Lohizunen jadaneko ageri ziren hizkuntza-ezaugarri batzuk ekialdera hedatu dira, egun Saran eta Arrangoitzen ere entzuten baitira. Horrela, Lapurdi mendebaleko hizkeren batasuna azkartu da.

Zeintzuk dira Lapurdi itsas hegiko euskararen eta inguruko euskaren arteko desberdintasun nagusiak?

Ezaugarri batzuk hedadura handikoak dira, Ipar Euskal Herri osokoak, bertze batzuk ekialde zabalekoak, Nafarroa Garaiko eta Gipuzkoako ekialdean ere entzun daitezkeenak. Baina badira bertze batzuk Lapurdiko itsas hegian arrotzak direnak. Demagun, Ipar Euskal Herrian eta Nafarroa Garaiko ekialdean ezaguna den zenbaketa-sistema berria entzuten da Saran, hots, hirutan hogoi, lautanoi erakoak; Azkainetik itsas hegira, berriz, zenbaki-sistema zaharrari eutsi diote eta (h)iruroi erakoak bildu ditut. Eta, aldiz, badira bertze ezaugarri batzuk kostaldean entzuten direnak, baita mugaz bertze aldeko hizkeretan ere ezagunak direnak: Gipuzkoan zein Nafarroa Garaiko mendebalean ezaguna den NOR-NORK saileko soiltzea sartu da Hendaiatik Bidartera iraganaldiko adizkietan eta ohiko formekin batera entzun daitezke baziñun, giñun erakoak.

Funtsean, Lapurdiko itsas hegiko ezaugarrien konbinazioa tokiko gizarte-errealitatearen irudikoa da eta agerian ematen ditu Ipar Euskal Herriko, Nafarroako Bortzerrietako zein Gipuzkoako ipar-ekialdeko hiztunen arteko loturak. Garai batean jende anitz etortzen zen Donibane Lohizunera lanera, lapurtarrak, Senperekoak edo bertze herrietakoak, baina baita bertze eskualdekoak ere. Donibandar batek kontatu zidan emazteak Irundik ere etortzen zirela trenez arrain kontserbategietan lan egiteko.

50 bat lagun elkarrizketatu dituzu. Zein metodologia erabili duzu?

Herriz herri, etxez etxe eta sukaldez sukalde aritu naiz landa-lana egiten, Lapurdiko itsas hegiko herri bakoitzean. Adin handiko jendeak izan dira, 80 urtetik gorakoak, bai emazte bai gizon, eta etxetik euskaldunak zirenak. Guztiekin grabaketak egin ditut, galdera irekiak eginez eta haien espontaneotasuna bilatuz. Funtsean, dialektologiako ikerketan erabiltzen den ohiko metodologia da.

Eta euskara batuak badu eraginik?

Ni ez naiz ari gaurko Donibanez. Grabatutakoak adin handikoak dira, gaur egun 80-90 urte edo gehiago dituztenak eta tokiko mintzoan ari direnak. Nola ez, interesgarria litzateke hori ere ikertzea: gizartea gaur egun gehiago mugitzen da, baina agian muga ere gehiago sentitzen da... ez dakit, aztertu beharko litzateke.

Beraz, gaur egun 80-90etik gora duen belaunaldiaren argazkia da zurea. Hizkuntza asko ari da aldatzen?

Ez diot begiratu gaur egungo belaunaldiari, erran bezala, hori egitea interesgarria litzateke, baina presazkoa zen belaunaldi hura aztertzea, eta hori egin dut. Azkainen, adibidez, Irizarrek argitaraturiko datuen arabera, 1970eko hamarkadan herritarren %83 euskalduna zen, eta azken inkesta soziolinguistikoaren arabera, 2021ekoa, Lapurdin %22,9 da euskaldun osoa (Baiona-Angelu-Biarritz aintzat hartu gabe). Ikerlan honetan adineko hiztunen euskara aintzat hartu dut, inguruko hizkerekin konparatu dut eta tokiko hizkeraren bilakaeraren berri ematen ahalegindu naiz; belaunaldiekin konparatzea egiteko den lana da.

Horrelako ikerketak ikusita, norbaitek pentsa dezake aztertutako belaunaldiaren garaietan bezala hitz egin beharko litzatekeela gaur egun?

Gertatu zait jendeak ulertzea erraten ari naizela behar dela berriz mintzatu Lapurdiko itsas hegiko euskara zaharrean, baina lan honen helburua ez da hori. Euskara aldatu da, baina bizi da, eta hori da inportanteena. Hizkuntza hiztunena da, eta euskara, hizkuntza guztiak bezala aldatzen doa eta hori osasunaren aldekoa da. Nik gure ondarea ikertu eta jarri dut jendearen eskura, gero horrekin zer egiten den ez dago nire esku.