Justizia eta zigorra, Sacamantecas-en garaiko Gasteizen

  • 1881eko maiatzaren 11n, goizeko zortzietan, Juan Diaz de Garaio Ruiz de Argandoña orga batean eraman zuten Judimendiko bolborategira. Han zegoen urkatokia. Garai hartako aldizkariek diotenez, 10.000 lagun inguru bildu ziren bertan, exekuzioa ikusteko. Garrotez hil zuten Sacamantecas. Gorpua, ohikoa zen bezala, ilunabarrera arte ikusgai egon zen, Judimendin.


2017ko azaroaren 02an - 12:17

"Jende mordoa bildu ohi zen exekuzio publikoetan, baina Sacamantecas-en kasuan are gehiago, XIX. mendeko Gasteizen, zalantzarik gabe, hiltzaile ezagunena, mediatikoena eta arabarrak gehien hunkitu zituena izan baitzen". Sans Soleil Irudiaren Ikerketa Zentroaren zuzendari Ander Gondrak krimenen testuingurua aztertu du, eta Sancho el Sabio Fundazioan aurkeztu duten erakusketa batean bildu du emaitza: "Sacamantecas-en auzia hainbat alditan ikertu dute, baina sarritan ikuspuntu morboso batetik. Guk harago joan nahi izan dugu, garaiko gizartea aztertu dugu, baita prozesu judiziala eta kriminala ere". Lana antolatzeko, Sancho el Sabio Fundazioaren laguntza izan dute, eta bertako funts bibliografikoa eta argazkiak erabili dituzte. Abenduaren 1era arte izango da Betoñun.

Exekuzio publikoek hirian zuten garrantzia jasotzen du erakusketak, alde batetik. Horren isla dira auzo ezberdinetako bizilagunek aurkezturiko kexak, exekuzioetara bertaratzen ziren herritarrek inguruetan egiten zituzten kalteen inguruan.

Kalteak, baratzeetan

1822. urtean, adibidez, kexa aurkeztu zuten Egur Plazan (egungo Aldabe gizarte etxearen aurrean) zeuden lursailen jabeek, jendea hormetara igotzen zelako. Urte batzuk geroago, 1854. urtean, Santo Domingo kaleko biztanleek (Campo de los Sogueros izeneko eremuaren alboan) eskatu zuten urkatokia Judimendiko zelaira lekualdatzea, "jendetzak baratzeetan egiten zituen kalteengatik". 

XIX. mendean zigor publikoak helburu argia zuen: zigortuaren gorputzean "ahalik eta tormenturik txikiena" eraginez, herritarren artean "zirrararik eraginkorrena eta iraunkorrena" lortzea. 

Dena dela, mendearen amaieran, Espainiako prentsan heriotza-zigorraren aurkako iritzi kritikoak aurki daitezke. Diaz de Garaioren exekuzioaren biharamunean, adibidez,  El Anunciador Vitoriano aldizkarian kexa bat argitaratu zuten: "Zer nazkagarria den heriotza-zigorra, eta zer kontsiderazio tristeak dauzkan, defendatzaile asko eta sutsuak dauzkala ikusten dugunean".

Bestea alde batetik, erakusketak jasotzen du Sacamantecas-en kasuak aldaketa handiak ekarri zituela krimenen ikerketan: "Nazioartean mugarri izan zen, krimen-ikerketari aplikatutako psikologiaren garapen goiztiarrean eta serieko hiltzaile tipologiaren sorkuntzan". Diaz de Garaioren prozesu judizialean buruko urritasuna eta erantzukizun kriminala aztertzeko eta ulertzeko bi ereduren arteko borroka jazo zen. 

Apraiz versus Esquerdo

Ramon Apraiz Gasteizko mediku eta higienista ospetsuak zuzendu zuen Diaz de Garaio presoaren behaketa psikologikoa. Garaiok ahalmen intelektual normalak zituela defendatu zuen, eta erabakimena zuela krimenak egin zituenean. Apraizek emandako iritziei aurre egin zien Jose Maria Esquerdo alienistak (psikiatren aurrekaria). Diaz de Garaio "idiota moral" bezala diagnostikatu zuen, eta "zoroek eta ergelek" deliturik egiten ez dutela defendatu zuen, erantzukizun kriminaletik salbuetsita zeudela hain zuzen.

Esquerdoren argudioetako batek zigortuaren genealogia zuen oinarri: hiltzailearen senide guztien gaitzak azpimarratu zituen, eta "barietate degeneratua" zela azpimarratu. Aldiz, Apraizek, gurasoen eta seme-alaben deskribapen neuropatikoa auzian jarri zuen, eta adierazi zuen halako pertsonak ez zirela batere ohiz kanpokoak; "ezbehar ugari jasan zituen nekazari pobre eta analfabetoa zela". 

Azkenean, Esquerdoren peritu-txostena baztertu zuten, eta Diaz de Garaio garrotez hiltzeko epaia eman zuten, 1879an. Hainbat egunez deklaratzeari uko egin zion presoak, baina azkenean "alkaideak eta giltzazainak –eta beharbada beste metodo bizkorragoren batek– hura biguntzea lortu zuten". 

Hiltzaile odolzalearen legenda, baina, ez zen garrotearekin amaitu. Ondorengo urteetan penintsula osoan haurrak beldurtzeko aitzakia bihurtu zen. Garai hartan, Diaz de Garaioren krimenen ondoren, haurrak honelako letrak entzunez oheratzen zituzten: "La noche está muy oscura y están llamando a la puerta; duérmete niña bonita, que viene el sacamantecas".Judimendiko parkean exekutatu zuten Sacamantecas. PHOT.OK

Anekdotak

Hil zuten arte, urte eta erdi eman zuen Diaz de Garaiok Bake kalean inauguratu berria zen espetxean. Erakusketaren antolatzailea Ander Gondrak azaldu duenez, Espainiako Estatuko lehen espetxe zelularra izan zen Bake kalekoa, beste udalerri askorentzako eredu. Eraikin berrian presoen pilaketa bertan behera utzi zuten, jokabide humanitarioagoa eta indibidualizatua ematen hasi zitzaien presoei, eta higienea askoz gehiago zaintzen zuten. 

Sancho el Sabion jarritako argibide-tauletan jasotzen dira Diaz de Garaio espetxean egon zen aldiari buruzko anekdota asko. Tentsio uneetan lasaitasun handia erakusten zuela diote garaiko lekukoek: "Heriotza-zigor bikoitza entzun ondoren, haragi gisatuko plater eder bat eskatu zuen". 

Halaber, antza, gizon argia, eta praktikoa zen: "Girgilak kendu gabe arropa kentzen ikasi zuen", eta espetxean egon zen bitartean irakurtzen ikasten aritu zen. Espetxe zelularrean mediku, intelektual eta kuxkuxero askok egin zioten bisita Diaz de Garaiori, eta gizonak bere krimenen bat kontatzen zien, limosnaren truke.

Diaz de Garaio, ustez 'Sacamantecas'

Hogei mila biztanle inguru zituen Gasteizek 1870. hamarkadan. Gerrek, epidemiek, goseteek eta pobreziak utzitako giroa nahastu egiten zen bizitza kultural eta intelektual aberatsa zuen hirian. Testuinguru horretan jazo ziren Juan Diaz de Garaioren hilketak. Egilazen jaio zen Diaz de Garaio, 1821ean, nekazarien familia batean, eta gaztetatik morroi eta jornalari bezala lan egin zuen. Lau aldiz ezkondu zen eta hiru aldiz alargundu zen. 1870ean egin zuen, ustez, lehen krimena, eta 1879an atxilotu zuten. Gasteizen, 70. hamarkadan, gutxienez hamasei emakumeren hilketa izan ziren, baina Diaz de Garaiori soilik sei hilketa egitea leporatu zioten, eta azkenean bi hilketarengatik epaitu eta hil zuten. Horren ondoren, susmoa piztu zen imitatzaileak ote zituen; are gehiago, Garaiok onartu zuelako bere biktima bati tripak atera zizkiola Sacamantecas-ek egina zela pentsa zezaten.

Erreportaje hau Arabako Aleak argitaratu du eta Creative Commons lizentziari esker ekarri dugu.


Kanal honetatik interesatuko zaizu: Historia
2025-01-29 | Cira Crespo
Ez esan kolonizazioa

Beste detektibe triste baten telesail bat ikusi berri dut. Eskoziako irla urrun batean gertatzen dira trama guztiak. Badakizue nola funtzionatzen duten fikzio horiek: hildako asko, jende arrunta baina ez hainbeste, eta paisaia berde iluna. Oraingo honetan duela urte pila bat... [+]


Furoshiki, arte jasangarria

Japonia, VIII. mendea. Nara Aro betean furoshiki terminoa erabiltzen hasi ziren, baina Edo Arora arte (XVII-XIX. mendeak) ez zen hedatu. Furoshiki objektuak ohialetan biltzeko artea da, baina bere etimologiak garbi uzten du bere jatorria: furo hitzak bainua esan nahi du eta... [+]


2025-01-28 | Leire Ibar
La Cumbre Donostiako Udalaren esku uzteko eskatu dute elkarte memorialistek

Memoria Demokratikoaren Legea bete eta Lasa eta Zabala bahitu eta torturatu zituzten Donostiako La Cumbre eraikina memoria historikorako gune bihur dezaten exijitu dute Gipuzkoako Batzar Nagusietan. Jauregia 2023an Donostiako Udalari utzi behar zion estatuak, baina prozedura... [+]


Jaurlaritzaren Parisko egoitzaren historia: Gestaporen atzaparretatik berriz EAJren eskuetara

Hamarkada askotako eskaeraren ostean, Parisko Marceau etorbidearen 11. zenbakian dagoen jauregi historikoa EAJren esku geratu da azkenean. Jeltzaleentzat, balio monetariotik harago, balio sinboliko itzela du eraikin horrek, erbestearekin eta faxismoaren kontrako borrokarekin... [+]


2025-01-22 | Julene Flamarique
Gorriz margotu dute Iruñeko Erorien Monumentua, ‘Caídos eraitsi’ eta ‘Faxismoaren aurka lehen lerrora’ aldarripean

Astearte gauean egin dituzte pintaketak, bizilagunek azaldu dutenez. Fatxada nagusia, bertako ateak eta alboetako paretak margotu dituzte. Gazte Koordinadora Sozialistak urtarrilaren 25rako deitutako mobilizazioarekin bat egiten du aldarriak.


Yersinia pestis Egipton

Duela 3.300 urteko egiptoar momia batean Yersinia pestis-en arrastoak topatu berri dituzte, hau da, VI. mendean Justinianoren izurria eta XIV. mendean Izurri Beltza eragin zuen bakterioarenak.

Adituek orain arte uste zuten garai hartan izurria soilik Eurasian hedatu zela,... [+]


Groenlandia erosi nahi dute

Groenlandia, X. mendearen amaiera. Lehen esploratzaile eta kolono eskandinaviarrak uhartera iritsi ziren. Baina XV. menderako kokaleku horiek abandonatuta zituzten eta jatorrizko inuitak geratu ziren. Baina 1721an, Hans Egede misiolariak espedizio bat antolatu zuen eta kolonoak... [+]


Ez ezazula memoria gal, zure auzoa ere Gamonal

Burgosko Gamonalen 2014ko urtarrilean gertaturikoa M15 mugimenduak eta antzekoek hauspotutako protesta soil batzuk izan zirela uste duena, oso erratuta dabil. Auzoaren memorian arakatzea besterik ez dago konturatzeko zer nolako eragina izan zuten iraganeko galera sentimenduak,... [+]


2025-01-20 | Julene Flamarique
Iruñeko Erorien Monumentua eraistea eskatu dute

Elkarte memorialisten ustetan, Rozalejoko Markesaren Jauregia, Nafarroako Memoriaren Institutua kokatuko litzatekeen tokia, "omenaldi, oroimen eta oroimenerako lokal bat" izan daiteke, eta Maravillas Lamberto izena eraman. Manifestariek adierazi dute ez dela nahikoa... [+]


Joxe Mari Esparza: “Txikitik handira borrokatu behar dugu, egunerokoan gertu ditugun gauzak aldatuz”

Tafallan, nekazal giroko etxe batean sortu zen 1951. urtean. “Neolitikoan bezala bizi ginen, animaliez eta soroez inguratuta”. Nerabe zelarik, 'Luzuriaga’ lantegian hasi zen lanean. Bertan, hogei urtez aritu zen. Lantegian ekintzaile sindikala izan zen;... [+]


Iruñeko Erorien Monumentuaren eraispena eskatzeko manifestazioa egingo dute larunbat honetan Iruñean

Talde memorialistek deitutako manifestazioa Erorien monumentuan hasiko da 18:00etan eta Gazteluko plazan bukatuko da. Amaierako ekitaldian El Drogas, Gran Ritxarson, Ilargigorri eta La Chula Potrak esku hartuko dute, besteak beste. Gaia orokorrean nola dagoen azaldu dugu... [+]


Jesus Carrera “diktadurak sortutako egoera bidegabeen biktimatzat” aitortu du Hondarribiko udalak

Jesus Carreraren erailketaren 80 urteurrenean udal adierazpena plazaratu dute Hondarribiko udalbatza osatzen duten alderdi politiko guztiek.


2025-01-15 | Mauro Saravia
La Roseraie ospitalea
Bigarren aukera bat gerraren erdian

1937 eta 1940 artean, Eusko Jaurlaritzak bere zerbitzu sozialen bidez, Iparraldeko osasun zentro handiena izango zena zabaldu zuen Bidarten: La Roseraie ospitalea. Helburua zen Hego Euskal Herritik gerraren ondorioz uholdeka zetozen zauritu eta elbarriak artatu eta... [+]


Eguneraketa berriak daude