Jan loretik
Gure latitudean landare gehienen izerdia udaberrian mugitzen da, eta loraldi nagusiak sasoi horretan gozatuko ditugu. Edertasunaren ikur ditu jendeak loreak: ikusteko, usaintzeko... Eta dastatzeko? Jan al duzu sekula lorerik? Seguru baietz.
Nork ez du jan orbururik (Cynara cardunculus var. scolymus)? Gero eta maizago agertzen da kuiatxoaren lorea ere (Cucurbita pepo subsp. pepo) gure plateretan. Lehengo astean txikoria-belarraren (Taraxacum officinale) lore gozoak entsaladan nahastea aholkatu nizuen; saiatu al zarete? Bestelakoren bat erabiltzen al duzu? Ba osasuntsuak omen dira, eta boladan dago loreak eskaintzea: entsaladaren tontorrean bezala saltsaren osagarri edo postrearen aldamenean. Eta badute loreek, liliek, morbo punttu bat, azken finean landareen sexu organoak dira. Eta sexuak gogora ekartzen diguna daramate liliek: kolore biziak, nektarrak, itxura kitzikatzaileak, urrinak eta usainak, belusezko eta zetazko ukiak...
Loraldi ugaritasunari heldu eta hasi lore janean. Bista poztuko dizute, eta aho sabaia dantzan jarri. Loreontzietan edo baratzean, nahi duzun tokian jarri landareak, edo urrutira gabe landare horiek badituzu bildu eta mahairako prestatu.
Oreganoaren (Origanum vulgare) hostoa jatera ohituta gaude, baina lorea ez hainbeste. Bixi punttu ederra dute. Kaputxinak ere (Tropaeolum majus) hosto gaziak ditu, eta errezeta mordoxka bat osatzen du. Loreak eta pipilak ere, bere min apurrarekin, jateko ederrak dira, eta kolore bereziz jantziko dituzte errezeta horiek. Izpilikuak (Lavandula sp.) eta amañililiak ere (Syringa vulgaris) lore jangarriak dituzte, dasta sakonekoak, saiatu platerean eta edalontzian... Udaberri loreak (Primula sp.) eta errukularenak (Diplotaxis tenuifolia) horituko dizute otordua, bigarrenak piper ttantta batekin. Erregaliz ttantta eransten dute mihiluak (Foeniculum vulgare) eta isipu-belarrak (Hyssopus officinalis). Dasta fina eta gupera dute sagarrondoaren (Malus domestica) eta bioletaren (Viola sp.) loreek, babarrun loregorriak (Phaseolus coccineus) eta ekiloreak (Helianthus annuus); azken horren lore bueltako petaloek mikatz amiñi bat ere badute. Garratza da mairu-krabelinaren edo tejetearen lorea (Tagetes patula). Arrosaren petaloak (Rosa sp.), zauri-belarrarenak edo salbiarenak (Salvia officinalis), borrajarenak (Borago officinalis), txikoriarenak (Cichorium intybus) eta baltsamo-belarrarenak edo ilenarenak (Calendula officinalis) zakar antzekoak dira, eta ahoko dasta ez besteko zentzumenak asetzeko erabiltzen dira, baina hasi, hasi jaten eta tamaina hartuko diezu.
Lore asko dago, horiez gain, eta zeuk dastatzea bezalakorik ez dago. Eta zerk kitzikatzen zaituen esango diguzu!
Lilipak edo nartzisoak loretan dira. Nabarmen adierazten dute mendean hartutako bere lurren berri. Neguan loratzen dira, kolore zuri-hori ikusgarritan, eta usaina bafadaka hedatzen dute. Multzoka bizi dira; lurpean erraboila emankorra dute, eta bat zen tokian, urtetik urtera... [+]
Udari begira jarri gaituen eguraldi honek landareak ederki mugitu ditu. Gu ere bai. Zaldibarren, Eitzaga auzoko zabortegiko madarikazioaren ardurak eskatzera, eta langileei, haien senideei eta auzotarrei babesa emateko manifestazioan Eibarko Amañatik abiatu ginen. Hasi... [+]
Umetako oroitzapena dut nola “txitoa” deitzen genion. Loreak oilo txitaren burua gogora ekartzen zigun. Jose Maria Lakoizketak 1888an Bertizaranan jaso zuen “kurkubia” izena, kurkubi edo botilatxo baten antza duelako bere fruitutxoak. Bortzirin... [+]
Landareen galbideak arrazoi ugari izan dezake. Garai batean hiru multzotan banatzen ziren: gaitzak, izurriteak eta belar edo landare “txarrak”. Gaur egun landareen hondagarri guztiei izurrite deitzea da joera nagusia. Lehen izurritea esaten zitzaion intsektu, akaro,... [+]
Simaur eta hondakin pilatan apopilo bat izaten da udan, ez denetan baina askotan: asma-belarra edo estramonioa, Datura stramonium. Zenbaitek “ikozoro” edo “pikuzoro” izenak ere jaso dituzte landare horrentzat. Landare deigarria da, tentea, hostaje... [+]
Daliaren urtea izendatu dute aurtengo hau, Dahlia pinnata. Ondo esanda Dahliaren urtea da. Euskarazko hiztegiek eta entziklopediek “dalia” esaten diote landare horri; nik uste dut “dahlia” esan beharko geniokeela.
Dahlia Mexikoko goi ordokietan ezagutu... [+]
Lasaitu ederra hartu dut egun argia baino gaua luzeagoa egin den egunean; eta poztu sei hilabete horrela izango ditugula jakinda. Uda ederra joan dela ezin uka, baina udazkenari usain hobea hartzen diot. Landareei udazkenaren iritsierarekin “klak” egiten die buruak... [+]
Landareek usaindu egiten dutela jakina da, gero eta jakinago. Aspaldi genekien animalia belarjaleengandik babesteko landareen martingala: hozkada jaso duen landareak usaina askatzen du, aldameneko landareak jakinaren gainean jartzeko; horiek hostoak mikaztuko dituzte eta... [+]
Lore xuriak zituzten landareen izenen galdezka nuen azkenaldi honetan Joxe Anton Arze, euskal paisajista ederrenetakoa. Honezkero bere argi xuri minean da.
Poeten lilipa (Narcissus poeticus), izar-belar arrunta (Stelaria holostea), elorri zuria (Crataegus monogyna), elorri... [+]
Udaberria zaigu loreen sasoia. Ez da bakarra, ordea; loraldia ez da urte osoan amaitzen, bukatzen ez den emana da loreena. Etengabeko lore batean bizi gara. Aurten oraindik ahorik, ez abereenik ez segarenik, ezagutu ez duten belazeak ikusgarriak daude, lore desdetxa! Lorez lore... [+]
Izan ere, lorez lore gabiltza; egunero lore berri bat ikus daiteke sasoi honetan. Tartean, baita jan daitezkeenak ere. Ez gara euskaldunak lorezale amorratuak; kunplimenduak eta ele ederrak bai, baina lore-loreak tamainan!
Kaixo Jakoba. Holandatik ekarritako tulipan erraboil batzuk oparitu dizkidate. Noiz landatzen dira? Bitartean, nola gorde behar dira?
Mari Paz Martin (Irun)
Senide du lo-belarra (Papaver somniferum), baina haren aldean, bixia da mitxoleta (Papaver rhoeas). Mitxoleta ezaguna da oso; “urdemutur” eta “urdamutur” ere deitzen omen zaio. Udaberria joan udaberria etorri, urtero lotsagorritzen ditu lur sailak. Neure... [+]
Apirilaren lehen egun honetan, lagun italiar batek igorri berri dit bazkaritarako mahaia edertzeko jarri duen lore sortaren argazkia. Hau inbidia nirea! Kamelia negutar gorria (Camellia sp.) eta urre horizko Forsithia viridisima, peonia arrosa galanta (Paeonia arborea) eta... [+]