Ilarraren entzumena
Laster urte guztian izango ditugu malko ilar goxoak (Pisum sativum). Oraindik, ordea, negua eta udaberria dira, ia erabat ilar freskoak jateko sasoia; udaberrian jango ditugun azken ilarrak ereiteko garaia orain hasten da. Eta oraintxe jango ditugu urria aldera erein zirenak.
Gregor Mendelek (1822-1884) “legeak” esaten zaien genetika modernoaren hiru oinarriak frogatzeko saioak ilarrekin egin zituen. Harrezkero, polinizazioaren garrantziaz, hibridazioaz, hazien nahasketa genetikoen muntaz eta truke sexualak dakarren ondorengotzaren eraketaz are gehiago jantzi gara. Animaliok landareak bezalaxe dantzatzen gara genetikan.
Ilarrekin egiten du lan, baita ere, Monica Gagliano biologo eta ikerlari italiarrak. Gagliano itsas ekologiaren arloan aritu zen lehen, eta Australiako Hesi Handiko arrain batzuen ikerketan trebatu zen. Ikerketaren amaieran arrainak hil eta disekzionatu behar zituen. Arrainek ohituta, bere esku artean igeri egiten zuten egunero, baina, azken agurrerako joan zenean, uko egin zioten zirrikituetatik atera eta bera agurtzeari, esku artean zer asmo zuen jakingo balute bezala. Horrek krisi etiko eta profesionala sortu zion Gaglianori. Azterketa amaitu bai, baina zientziaren izenean sekula gehiago ez zuela hilko zin egin zuen. Animalien zientzia utzi eta landareenean murgildu zen. Arrainek sentimendua bazutenaren zantzuak beste bizi-forma batzuetako sentikortasuna aztertzera bultzatu zuen.
Egun, landareen adimen, oroimen, komunikazio eta eman-hartuaren inguruan lan egiten du, Lismoreko Southern Cross Unibertsitatean, Adimen Biologikoko Laborategiko zuzendari. 2012an arto landareek (Zea mays) igortzen zituzten hotsak erakutsi zituen. 2014an argitaratu zuen bere lanik ikonikoena: minberak (Mimosa pudica) ikasteko, oroitzeko eta, ondorioz, egoeretara egokitzeko duen gaitasuna azaldu zuen. Egun, ezagunen egin duen bidea lantzen du: landareek entzun egiten dute. 2017an, ilarrek uraren mugimenduak sortzen duen antzeko hots bat entzuten dutela eta sustraiak harantz luzatzen dituztela frogatu zuen.
Edozein bizidunek, garuna izan edo ez, ikasteko, adimena garatzeko, oroimena eraikitzeko eta abarretarako gaitasuna duela dio. Eta sutsuki defendatzen du zientzia ahalguztidunaren izenean egiten diren ikerketetan bizidun guztiek pertsona bati emango litzaiokeen tratu bera merezi dutela. Zientzia totemiko zurrunetik bezala, xamanekin eta landareekin eman-hartu berezia duen jende askorekin ikasi du. Ondorioz, elkarbide sakona landu du landareekin, eta laborategiko esperimentuetarako diseinuak iradokitzea eta ikerketa-arazoak ebazteko berarekin lankidetzan aritzea eskertzen die.
Liburu mordoxka argitaratua, ikastaro eta hitzaldi ugari egina eta elkarrizketa interesgarri franko emana da dagoenerako. Webgune polita du, monicagagliano.com; azalean hau dio: “Alderrai dabilen guztia ez dago galduta”. Eta, amaieran, musikarekiko eta pinturarekiko bere gogoak azaltzeko Thomas Mooreren esaldi bat dakar: “Arimak sorginkeriara ohiko txangoak egiteko behar absolutua eta ahaztezina du”. Goaztean ba!
Palestinarren genozidiorako Israelek erabiltzen duen arma nagusietako bat gosea da. Alde batetik, Gazara elikagaiak sartzeko debekuarekin, eta, bestetik, Palestinako elikadura-burujabetza ezabatuta.
Ugaztun hitza entzutean, askotan burura etortzen zaizkigun lehen ordezkariak tamaina handienekoak izan ohi dira: hartza, otsoa, oreina… Batzuetan etxekotutako katua edo txakurra dira agertzen lehenak, edo urruneko lehoiak eta elefanteak. Ikusgarritasunak lehia irabazi ohi... [+]
Gero eta nekazaritzako test gune gehiago ditugu inguruan, hau da, nork bere proiektua martxan jarri aurretik nekazaritzan eta abeltzaintzan trebatzeko guneak. Nafarroako Zunbeltz espazioa eta Gipuzkoako eta Ipar Euskal Herriko Trebatu dira horietako zenbait adibide, gurean... [+]
Euskal Sagardoa Jatorri Deiturak erronka ezarria dio bere buruari: Euskal Herri osoko sagar eta sagardogileak biltzea. “Sagardoaren kultura lurralde osoan dago, eta lurralde osoan mantendu dira sagardotarako sagarrak”, esan digu Unai Agirrek, sor-markaren... [+]
“Aterako dut sagar zuku bat?”. Galdera horrekin hasi da Barrundiako Ekonomatoko kide Koldo Lopez Borobia, Susana Lopez de Ullibarri eta Santi Txintxurretarekin izandako elkarrizketa. Sagar zukuaren bueltan eta sagarrondoz inguratutako lorategian elkartu gara. Hau ez... [+]
Herritarrak elkarren artean saretzea eta bizitza sozialerako espazioak bultzatzea da Xiberoko Kolektiboa elkartearen lan ildoetako bat. Bide horretan, baratze kolektiboa sortzeko aukera suertatu zitzaien 2020an Maulen, eta zalantzarik gabe, proiektuari ekitea erabaki zuten... [+]
Txokolatea kakaotik sortzen da. Kakaoak Theobroma cacao du izena; Theobroma hitzak “jainkoen janaria” esan nahi du. Aspaldikoa da txokolatearen gurtza; jainkoena zena azkar asko egin genuen geure. Euskal Herrian, azukrearekin eta kafearekin batera elikagaien... [+]
Badira hainbat espezie arrandegietan beti egotera derrigortuak diruditenak. Haien arteko arrain batek dirdira berezia du, urrezko koroarekin begiratzen baikaitu: urraburuak (gazteleraz ere, ezaugarri berari men eginez, dorada-k). Ondoan haien artean anaiak diruditen sorta dago,... [+]
Mikro eta makro kontzeptuen arteko muga lausoa da, eta elkarren arteko eragina lausoa izan arren, eragiten du. Baita gugan ere. Arazoa dator lainopeko itsutasunean asmatzen ez dugunean gu geu non gauden, herria non dagoen.
Zeruka, zeru bete on dakar zerukak. Zeruka, magitxa, magintxeta, mihauria, magina, baina, ilar-axala, mantxa, teka edo, ezagunena, leka. Lekak barruan dakarren leka-gauza, leka-bihia, lekalea edo lekazia bezalako jaki ederrik ba al da negua goxatzeko? Pertzak bete lekari,... [+]
Arrasateko Beroña auzoan dago kokatuta Xabi Abasolo Etxabek eta Naiara Uriarte Remediosek bultzatutako Errastiko Ogia proiektua. Bakoitza bere bidetik iritsi ziren okintzaren mundura, baina eredu ekologikoan eta ama orearekin ekoizteko oso ongi uztartu dituzte bi gazteen... [+]
Gaua da. Zuhaitzetan geratzen diren hosto gutxien artetik igarotzen da ilargiaren argia. Isiltasuna da nagusi. Txoriak sasi artean daude, babestuta lo, lo-edo. Baina bat batean zerbaitek kolpatu du sasia. Txori gehienak izutu diren arren, izoztuta bezala geratu dira, isilik... [+]
Bukatu da (bukatzen ari da) tomatearen sasoia eta unea aprobetxatu nahi nuke uda honetan izandako kezka eta amorruak orriotara ekartzeko.
Bart arratsean izan da. Etxekoak gintonikari zurrupaka. Ni aspaldi dibortziatu nintzen gintonikarekin. Ginak oso gogoko ditut, hortz-haginak ur, baina tonikak ezin edan ditut, gozoegi eta burbuila zakar gehiegi.
2016an ikusi omen zuten lehen aldiz Herrialde Katalanetan. Bi urte geroago, 2018an alegia, Xanti Pagola eta Imanol Zabalegui entomologoek Gipuzkoan azaldu zela jakitera eman zuten. Eta euskaraz izendatu ere bai! Urte batzuk pasa dira eta ez dut esango gure artean ikusteaz ohitu... [+]