Ilargiko borda, lurra eta ilintia
Bada Borda bat ilargian. Bai, bai, Borda izeneko krater bat badu ilargiak; talka krater edo astroblema bat da, ilargiaren ageriko aldean dago eta bere koordenadak 25º12’S 46º31’E dira; inguruan 11 krater satelite ditu. Akizen jaiotako Jean Charles Borda de la Croixi (1733-1799) omen egiten dio.
Borda horren aita Euskal Herritik hurbil dagoen Labatuteko jauna zen. Abizen euskalduna eta militar petoen kasta zituen. Jean Charles astronomo, fisikari, marinel eta militarra izan zen. Frantziako Zientzia Akademian sarrera hitzaldia Memoire sur le mouvement des projectiles izan zen. XVIII. mende hartan lurraren forma eta bere neurketekin itsu-itsu, gogoa menderatua zuten. 1795ean sistema metrikoa ezarri zutenean, bera zen aita pontekoetako bat. Ez alferretan bere izena Eiffel dorrean urrez margotuta dauden 72 jakintsuenen artean dago. Asteroide batek ere bere izena darama: (75726) Borda. Australiako Kanguru uhartean Borda lurmuturra dago; eta uharteari berari Borda uhartea izena jartzeko proposamena Nicolas Baudin kartografo eta esploratzaileak egin zuen. Antartikan ere, Borda harkaitza bada. Parisen edo Lillen galtzen bazara, agian Borda kalean zaude. Bere jaioterriko museo batek eta lizeo teknologikoak, Marinako zenbait ontzik eta abarrek bere izena daramate.
Lurraren neurrien zehaztasunak biltzeko bidean, lankide izan zuen Mathieu Tillet, agronomo eta botanikaria bera, 1714-1791. Frantziako Zientzia Akademiako partaide izan zen, eta, metalurgialaria ere bazenez, berak jaso zuen benetako neurriak jagongo zituzten metalezko piezak sortzeko agindua. 1766an, toesa (1,949 metro) neurri frantses oinarrizkoaren 24 kopia egin zituen. Bera eta Borda tartean zituen fisikari, matematikari eta abarrez osaturiko Akademiaren neurrien batzordeak, 1791n, iraultza giro betean, metroak zer-nolako neurria izan behar zuen azaltzen duen txosten sonatua aurkeztu zuen. Ordura arteko beste proposamenak ipularreko luartokira bota eta honela definitu zuten: meridianoaren koadrantearen hamar milioirena. Paristik igarotzen den meridianoarena, noski! Hori dugu metroa, harrapazank! Gure lurrak, alorrak, sailak, soroak, elgeak, baratzeak, neurritara ekartzeko erabiltzen dugun metroa.
Tillet jaunak nekazaritzarekin eman-hartu handia zuen, eta lan ugari egin zuen alorren alorrean. Batez ere gariari heldu zion, eta saritua izan zen bere tesia, galburuetako aleak hondatzen eta belzten dituen kausari eta istripu horiek saihesteko bideei buruzkoa. Garia onddo batek alferrik galdu eta belzten du (baita artoa ere, Zea mays); hemen “ilinti” esaten zaio. Onddo horri mende baten ondoren, Tilletia tritici izena jarri zitzaion, Tillet berari omen. Ilintiari “lodoe”, “lodoi” eta “ludoi” ere esaten zaio Bizkai aldean, ludoi horren berri Erramun Guerricagoitiak ederki jakinarazi didan eran. Milesker, Erramun. Gipuzkoako Goierri aldean “astaputz” eta Bizkaian Gernika aldean “atsaputz” ere esaten zaio. Gaitz gogorra izan da mendeetan eta galsoro osoak suntsitzen zituen, eta gehiago Euskal Herri hezeko lurralde ezko eta bustietan. Horrela ulertzen da Jean Duvoisinek bere 1858ko Laborantza liburuan jaso zuen esaera: “Ez da ogi arras ilinti gaberik”.
Makina bat Tilleten metro koadro galsoro galaraziko zuen Tilleten onddoak.
Udaberrian orain dela egun gutxi sartu gara eta intxaurrondoa dut maisu. Lasai sentitzen dut, konfiantzaz, bere prozesuan, ziklo berria hasten. Plan eta ohitura berriak hartu ditut apirilean, sasoitu naiz, bizitzan proiektu berriei heltzeko konfiantzaz, indarrez, sormen eta... [+]
Ohe beroan edo hotzean egiten da hobeto lo? Nik zalantzarik ez daukat: hotzean. Landare jaioberriek bero punttu bat nahiago dute, ordea. Udaberriko ekinozio garai hau aproposa da udako eta udazkeneko mokadu goxoak emango dizkiguten landareen haziak ereiteko.
Duela lau urte abiatu zuten Azpeitian Enkarguk proiektua, Udalaren, Urkome Landa Garapen Elkartearen eta Azpeitiako eta Gipuzkoako merkatari txikien elkarteen artean. “Orain proiektua bigarren fasera eraman dugu, eta Azkoitian sortu dugu antzeko egitasmoa, bere izenarekin:... [+]
Itsasoan badira landareen itxura izan arren animalia harrapari diren izaki eder batzuk: anemonak. Kantauri itsasoan hainbat anemona espezie ditugun arren, bada bat, guztien artean bereziki erraz atzemateko aukera eskaintzen diguna: itsas-tomatea.
Aurten "Israel Premier Tech" txirrindularitza talde israeldarra ez da Lizarraldeko Miguel Indurain Sari Nagusia lasterketara etorriko. Berri ona da hori Palestinaren askapenaren alde gaudenontzat eta munstro sionistarekin harreman oro etetea nahi dugunontzat, izan... [+]
Sare sozialen kontra hitz egitea ondo dago, beno, nire inguruan ondo ikusia bezala dago sare sozialek dakartzaten kalteez eta txarkeriez aritzea; progre gelditzen da bat horrela jardunda, baina gaur alde hitz egin nahi dut. Ez ni optimista digitala nauzuelako, baizik eta sare... [+]
Donostiako Amara auzoko Izko ileapaindegi ekologikoak 40 urte bete berri ditu. Familia-enpresa txikia da, eta hasieratik izan zuten sortzaileek ile-apainketan erabiltzen ziren produktuekiko kezka. “Erabiltzaileen azalarentzat oso bortzitzak dira produktu gehienak, baina... [+]
Ugaztunei eskainitako azken artikuluaren amaierako hitzak hurrengo animalia aurkezteko aitzakia paregabea dira. Bertan esaten genuen muturluzeak erreka “garbi eta txukunak” behar dituela, kutsadurarik gabeak baina elementu natural anitzekin. Animalia txiki horren... [+]
Mila milioika mintzo dira agintariak. CO2 isurketak konpentsatzeko neurri eraginkor gisa aurkeztuta, zuhaitz landaketei buruzko zifra alimaleak entzuten dira azken urteetan. Trantsiziorako bide interesgarria izan zitekeen, orain arteko oihanak zainduta eta bioaniztasuna... [+]
Kutsatzaile kimiko toxikoak hauteman dituzte Iratiko oihaneko liken eta goroldioetan. Ikerketan ondorioztatu dute kutsatzaile horietako batzuk inguruko hiriguneetatik iristen direla, beste batzuk nekazaritzan egiten diren erreketetatik, eta, azkenik, beste batzuk duela zenbait... [+]
Antxoa, bokarta edo albokartia, gure arrain komertzialen artean txikiena, euskal kostaldera hurbildu da.
Ubidekoak (Bizkaia) dira Imanol Iturriotz eta Aritz Bengoa gazteak. “Lagunak gara txikitatik, eta beti izan dugu buruan abeltzaintza proiektu bat martxan jartzeko ideia”, azaldu du Iturriotzek. Nekazaritzari lotutako ikasketak izan ez arren, baserri munduarekin eta... [+]
Magnoliak eleganteak dira. Dotoreak. Anddereak. Pontxoak. Apainak. Pimentak. Gurbilak. Ponposak, ponpoxearrenak. Ortiroak. Ia-ia fazazkoak, kriket eta kraket. Ez naiz harritzen, beren loraldien azpian lurrarekin urtzerainoko handitasunaren menpeko sentitzen naiz urtero.
Gaur abiatu da Bizi Baratzea Orrian kide egiteko kanpaina. Urtaro bakoitzean kaleratuko den aldizkari berezi honek Lurrari buruzko jakintza praktikoa eta gaurkotasuneko gaiak jorratuko ditu, formato oso berezian: poster handi bat izango du ardatz eta tolestu ahala beste... [+]
Noizbait. Noiz izan ote zen? Noizbait landareren batek lorea egitea erabaki zuen. Bai, bai, landareek ere erabakiak hartzen dituzte, eta guk maiz ez bezala, erabakiak bete egiten dituzte. Eta loreak sortu zituzten.