Izan ere, munduan nagusienetakoak diren bi estatu hizkuntzaren artean harrapatuta ailegatu da 2023 honetara bizirik eta noranahiko euskara; zehazki, 810.000 hiztunetan gorpuztuta (halaxe diote azken Inkesta Soziolinguistikoko emaitzek).

Kontua da historia ofizialek sarri bestelakorik adierazten duten arren, hizkuntzen nagusitze prozesuak ez direla berez, modu naturalean, gertatzen. Baizik eta nagusitze horiek –jendarteko gainerako arloetan bezala- hizkuntza horien aldeko garaian garaiko politiken ondorio direla. Beste era batera esanda: espainieraren eta frantsesaren gaur egungo nagusitasuna mendeetako bultzada, erabaki eta neurri politikoen ondorioa da.

Gainera, neurri horiek, zoritxarrez, ez dira hizkuntza horien alde soilik hartu, baizik eta beste batzuen kontra; besteak beste, euskararen aurka. Alegia, euskararen azken mendeetako historia, gutxiagotze eta menderatze prozesu batena da. Hizkuntzaren aurkako neurriena ez ezik, hiztunen kontrakoena. Modu askotakoak izan dira tresnak: euskara gizartea egituratzen duten garaian garaiko instituzio nagusietatik kanpo uzteko legedietatik hasi, eta hiztun zehatzen jazarpeneraino.

Gure memoria biziaren parte dira debeku eta zigor horietako hainbat, euskaraz egiten zuten eskola-umeei ezartzen zitzaien eraztuna kasu. Estrategia maltzur eta zitala, umeak egiten baitzituen umeen salatari, zapalduak elkarren zapaltzaile. Josu Martinez zinemagileak Donostiako Zinemaldian estreinatu berri duen ‘Bizkarsoro’ film gomendagarrian ederki ez ezik edertasunez jasotzen da suntsitze handiko tresna haren nondik norakoa.

Beraz, bai: egokitu zaion testuingurua aintzat harturik euskarak egundaino irauteak badu misterioaren kutsua. Edo, zuzenago, mirariena. Baina, aldi berean, jakin badakigu, misterio eta miraritik ezer gutxi duela. Iraupen honek arrazoi garbi bat duela: mendez mende, hamarkadaz hamarkada, belaunaldiz belaunaldi, milaka lagunek euskararen aldeko hautua egin izana. Batzuetan eta zenbaitzuk, inkontzienteki, senez. Beste batzuetan, hainbatek, erabateko kontzientziaz, burujabetza indibidual zein kolektiboko ariketa gisa. Nolanahi dela, batura horren ondorioz heldu gara bizirik gaurdaino, espainieraren eta frantsesaren mendeetako oldarraldiari, hondoko korronte bortitzari, hesia jarriz.

Historia ez da laua, ezta lerro zuzen bat ere. Aitzitik, txirikorda bihurri eta konplexua da. Iraganeko eta gaindituak uste ditugun kontuak indar eta aldaera berriz sortzen zaizkigu askotan. Esango nuke halako zerbait gertatu zaigula euskararen aurkako oldarraldi judizialarekin. Batetik, euskararen normalizazioa helburu duten arau eta legeen kontra gertatzen ari den sententzia sortaren argudio eta ondorioak ez zaizkigu arrotzak: behin eta berriro azpimarratzen dutena da hizkuntzekiko obligazio bakarra dugula, espainiera jakitea. Espainierak jartzen duela oinarrizko eskubideen neurria –Hego Euskal Herriari dagokionean, jakina, baina Ipar Euskal Herrian dinamika are eta bortitzagoa da frantsesarekin-.

Baina, bestetik, iraganeko kontuak iruditzen zaizkigu uste genuelako Euskal Autonomi Erkidegoan, Araba, Bizkai eta Gipuzkoan, ofizialtasunaren eta lege babesaren bidetik egina genuela jada bide bat, atzeraezina –jakitun ginen Nafarroako zati gehienean eta Ipar Euskal Herrian askoz ere prekarioagoa zela egoera-. Uste genuen euskaldunon hizkuntz eskubideak bermatzeko gutxienekoak onartuak eta partekatuak zirela, gizartean ez ezik, baita uztai politiko ia osoan eta estatuko erakunde nagusienetan ere. Baina ez. Berriro ere txirikorda bihurri eta konplexua dela oroitarazi digu historiak. Eta hondoko korronte batzuek oso sendo irauten dutela, oso.

Akorduan dut duela 25 bat urte, ‘Euskaldunon Egunkaria’ indarrez itxian kazetari nintzela, nola esaten zidan gure aitona Joakin Txikik: “zuei periodikua itxi egingo dizuete, horrek, agintzen dutenak, lehengoen umeak dira-eta”. Aitortzen dut aitonak hori esaten zidanean gazteak zaharrarekiko izaten duen onberatasunez begiratzen niola: ulertzen nuen bere logika baina oso erratuta zegoela pentsatzen nuen. Errealitate kolpeak eraman ninduen haren jakituriaz eta hondoko korronteen indarraz erabat jabetzera.

Horixe, beraz, egungo panorama: uste genuen jende askoren ekimen eta bultzadari esker, eta horren denaren instituzionalizazioa dela tarteko, euskararen aldeko hizkuntza politikak egiteko gutxieneko tresneria bermatuta genuela, sikiera, Autonomi Erkidegoan eta Nafarroako zati batean. Gutxienekoa diot, euskalgintzaren diagnostiko partekatua delako etorkizunera begirako erronka handiei aurre egiteko lanabes berri eta zorrotzagoak ezinbestekoak direla. Baina usteak erdia baino osorik ustel gertatu zaizkigu, eta azken boladako sententzia sortak erabat ahulduta utzi digu orain arteko tresneria bera ere. Frogatu digute hizkuntza nagusien hondoko korrontea oso dela indartsua, eta hortxe dagoela beti, atezuan.

Horregatik da hain garrantzitsua euskalgintza askotariko eta zabalean ari diren erakunde nagusien bilgune den Kontseiluak datorren azaroaren 4rako Bilbon antolatu duen manifestazioa: oldarraldiari hesia jartzeko, adierazteko, milaka garela euskaraz ardazten garen herritarrak, euskaraz bizi garenak eta biziko garenak. Ez hori bakarrik: adierazteko, baita ere, hizkuntzen auzia erabat lotuta dagoela jendarte justuago eta kohesionatuago bat osatzearekin, eta, horrenbestez, euskararen alde egitea, euskararen normalizazioan sakontzea, herritar denon eskubideak berma daitezen urrats bat egitea dela, bizikidetzan eta demokrazian sakontzea.

Horregatik diogu ‘Oldarraldiaren aurrean: euskararekin bat, euskaraz bat’: euskararen alde egitea hizkuntza gutxitu guztien alde egitea delako, sententzia horiek diotenaz bestera, euskara indar bateratzaile eta integratzailea delako. Are, hizkuntza eta hiztun gutxituen alde egitea aniztasunaren eta besteen errespetuaren alde egitea delako.  

Azken batean, abiaburuan aipatu dudan Mitxelenak adierazitako euskararen ‘misterio’ edo ‘miraria’, aurrerantzean ere gertatzea nahi badugu –hau da, euskarak eta euskaraz ardazten garen jendeok irautea- ezinbestekoa dugu guztion artean azaroaren 4an, Bilbon, oldarraldiari hesi bat jartzea. Edo, beste era batera esanda, betiko hondoko korronteen gainetik, etorkizunera zubi bat eraikitzea.