Haizea buruan eta ibili munduan
Ez dugu animalia lirdingatsu honen inguruko ezagutza handirik oraindik. Hala ere, uda honetan gure hondartzetan ospetsu izatera iritsi da. Izan ere, haize-orratzak hego-ekialdera begira jartzen direnean bisitari hauek euskal kostaldean topatzeko aukerak ugaritzen dira. “Txapela buruan eta ibili munduan” euskal esaera bere egin dute ornogabe hauek. Garaiko punk gandorrak oroitarazten dituen txapela dotorea dute, ondo puztutako haize-oihalaren tontorretan kolore fuksia, urdin edo more distiratsuak dituena.
Karabela portugaldarra (Physalia physalis)
Taldea: Ornogabea / Cnidarioa
Neurria: haize-oihala 30 cm luzera eta 15 cm altuera.
Non bizi da? Itsaso zabalean, ur bero eta epelen gainazalean.
Zer jaten du? Arrainak, itsas animalia pelagikoen arrautzak eta planktona.
Babes maila: Ez dago babestuta.
Karabela Portugaldarrak Ozeano Atlantikoaren iparraldeko ur irekietan du bere bidaiaren abiapuntua, eta haren jitoa, hein handian, haizearen araberakoa izango da. Horregatik, Ipar Atlantikoa mendebaldetik ekialdera zeharkatzen duten haize nahiz itsas korronteak Bizkaiko Golkorantz zuzentzen direnean, karabelak gure ingurura gerturatuko dituzte, urte batzuetan bereziki. Behin hona gerturatuta, zaila izaten dute bertatik ihes egiten, eta haien bidaia gure hondartzetan amaitzen dute.
2022ko azaroan Galizian agertu ziren, eta 2023ko otsailean, berriz, Xixongo kostaldean, guztiak oso txikiak. 2023ko uztailean iritsi ziren euskal kostaldera. Haizearen indarra eta maiztasunaren araberakoa da karabelek egin ditzaketen kilometro kopurua. Edonola ere, animalia trebeak eta azkarrak dira, hilabetean 500 kilometro egitera iritsi daitezkeenak. Ipar Atlantikoko ur ozeanikoetatik Bizkaiko Golkora sartu eta gure kostaldera iritsi arte 10.000 kilometro baino gehiago egin ditzakete.
Bidaia hau, ordea, desberdina da karabela bakoitzarentzat. Izan ere, izaki dimorfikoak dira, bi formatako karabelak baitaude: ezkerrak eta eskuinak. Ondorioz, ale bakoitzak eremu geografiko banatan amaituko du, haizeak forma bakoitzari angelu banatatik eragingo baitio. Horrela, dimorfismo honen arabera, batzuek Bizkaiko Golkoan eta besteek, aldiz, Kanariar Uharteetan amaituko dute.
Bestalde, marmoka itxurako animalia honek badu beste ezaugarri bat: ez da marmoka, ezta izaki bakarra ere! Karabela sifonoforo bat da, hidrozoo kolonial bat. Kolonia honen biziraupena bermatzeko, “polipo” edo “zooide” deituriko lau organismo-mota kolektiboki elkarlanean jarduten dira, itsas zabalean uharte isolatu bat balira bezala. Zooide mota bakoitzak ongi bereiztuak ditu bere betebeharrak. Batetik, “haize-oihala” edo bela modura eraldatutako zooidea dago, kolonia ur azalean mantentzea eta elikagai bila itsaso zabalean bidaiatzea ahalbidetzen duena (“pneumatoforoa”). Baina, ur azalean haize-oihal gisa funtzionatzen duen puxika deigarria nola betetzen da gasez? Pneumatoforo hauek azaleko zeluletatik garatutako gas-guruinei esker, haize-oihala karbono monoxidoz betetzen dute. Horrela, haien gandorra tentetzeko eta kontrakzio txikiak sortzeko ahalmena dute, besteak beste, korronteetara moldatzeko edota gorputza beti heze mantentzeko.
Bestetik, kolonia elikatzeko harrapakinak ehizatuko dituen zooidea dago (“daktilozoidea”), ehiza eta defentsarako erabiliko dituen “nematozisto” deituriko zelula erresumingarriz hornitua. Garro hauek urdin ilunak eta kizkurrak dira, eta 50 metroko luzera izan dezakete. Karabelaren garro hauek ukitzen dituzten arrain eta organismo ugari immobilizatua geratu eta hil egiten da. Ondoren, liseriketa-zooide garden baten esku geratzen da (“gastrozoidea”) harrapakin horiek desegitea eta elikagaiak kolonia osora banatzea. Karabela Portugaldarra osatzen duen laugarren zooidea ugalketaz arduratzen da (“gonozoidea”): kolonia bakoitzean gutxi gorabehera 10 gonoforo inguru daude. Organismo “dioikoak” dira, kolonia ar eta emeak bereizten dira, baina oraindik ezin izan da zehaztu ugalketa sexualerako aldizkotasunik baden.
Kolonia honek bizitzan aurrera egiteko ezinbestekoa du haren parte diren lau organismoen arteko elkarlana. Funtzioak banatuz, guztiak ezinbesteko dira komunitatearen betebehar nahiz zailtasunei erantzuteko. Naturak erakutsi digu, beste behin, badugula harengandik zer ikasi.
Ugaztun hitza entzutean, askotan burura etortzen zaizkigun lehen ordezkariak tamaina handienekoak izan ohi dira: hartza, otsoa, oreina… Batzuetan etxekotutako katua edo txakurra dira agertzen lehenak, edo urruneko lehoiak eta elefanteak. Ikusgarritasunak lehia irabazi ohi... [+]
Badira hainbat espezie arrandegietan beti egotera derrigortuak diruditenak. Haien arteko arrain batek dirdira berezia du, urrezko koroarekin begiratzen baikaitu: urraburuak (gazteleraz ere, ezaugarri berari men eginez, dorada-k). Ondoan haien artean anaiak diruditen sorta dago,... [+]
Gaua da. Zuhaitzetan geratzen diren hosto gutxien artetik igarotzen da ilargiaren argia. Isiltasuna da nagusi. Txoriak sasi artean daude, babestuta lo, lo-edo. Baina bat batean zerbaitek kolpatu du sasia. Txori gehienak izutu diren arren, izoztuta bezala geratu dira, isilik... [+]
2016an ikusi omen zuten lehen aldiz Herrialde Katalanetan. Bi urte geroago, 2018an alegia, Xanti Pagola eta Imanol Zabalegui entomologoek Gipuzkoan azaldu zela jakitera eman zuten. Eta euskaraz izendatu ere bai! Urte batzuk pasa dira eta ez dut esango gure artean ikusteaz ohitu... [+]
Asko hitz egiten da basoaz azken aldian. Basoak berreskuratzeaz, basoak sortzeaz eta basoaren hedadura zabaltzeaz entzungo duzu sarri. Eta ekintza ona izan daiteke zalantzarik gabe, ekosistema moduan duen balioa handia delako. Baina, basoari jartzen diogun atentzio eta indar... [+]
Antzinako greziar eta erromatarrek izaki mitologikotzat zituzten animalia hauek, itsas hondoan jaio eta hazi ostean, lehorreko zaldien tamainara heltzean, Neptunoren gurditik tiratuko omen zuten. Urrutian ikusten omen zituzten, olatu tontorretan jauzika.
Badoaz basoak kolorez aldatzen, haizea hozten eta egunak mozten. Badator negua, eta lur lehorrean ageri da; baita itsasoan ere. Animalia migratzaileak hasi dira hegoalderanzko bidean, eta zerutik kurriloak hegan pasatzen diren bitartean, itsasotik zerea doa, ur epelagotara... [+]
Sardina bat... bi sardina... topatu ziren...
Atlantikoan, Mediterraneoan, Indikoan, Pazifikoan… Gauez bada, 25-55 metroko sakoneran; egunez sakonago, 100 metrorainokoan, harrapariengandik babesteko.
Ürx’aphal bat badügü
herrian trixterik,
Nigarrez ari düzü
kaloian barnetik,
Bere lagün maitiaz
beit’izan ützirik:
Kuntsola ezazie,
ziek adixkidik.
Atal honetan behin baino gehiagotan aipatu izan dugu izaki txikien munduan (gurean bezalaxe) itxurak okerrera eramaten gaituela, sarritan. Eta gaur dakarkigun laguna horren adibide garbia da, animalia gutxi izango baita Lurrean itxura ahulagoa edo kalteberagoa duenik. Horrez... [+]
Bi argazki aterako dizkiogu gure memoriari: batak Nafarroako Bardeetara eramango gaitu. Bertan, hautsez beteriko pista baten aldamenean, belar luzez osaturiko zelaitxo bat aurkituko dugu. Argazkiak erakutsiko du herpetologo gazte bat bertan barneratzen: begiak erne, zer ikusiko... [+]
Aurtengo udan ez dugu gure hondartzetan marmoka gehiegirik ikusi. Baina ehunka pertsona izan dira Kantauriko postuetan artatuak, Galiziatik Euskal Herrira. Marmokak? Ez. Karabela portugaldarrak orduan? Ezta ere. Oraingoan, arrain baten eztenak izan dira ur-ertzean hankutsik... [+]
Naturazaleren batek galdera hori irakurri eta pentsatuko zuen seguruenik: “Galdetzea ere! Ez dute zerikusirik!” Egia da, bai, behin ezagututa erraz desberdintzen direla oreina eta orkatza. Baina batzuentzat ez da erraza mendian halako animalia ikusi eta ziurtasunez... [+]
A ze fauna! atalaren lehen denboraldian, olatuz-olatu hainbat itsas izaki aurkeztu dizkizuet txoko honen traineruko kareletik. Ordea, bigarren denboraldiko nire lehen artikulua lagun bati gorazarre egin eta bere lanaren garrantzia azpimarratzeko erabili nahi dut:... [+]
Hegazti buruhandia dugu hau, baina ez egoskorra delako, baizik eta fisikoki buru handia duelako. Horregatik da ezaguna hegazti hau, euskaraz erabiltzen diren izen askok bere begi eta buru handiari egiten diote erreferentzia: buruhandi, txorihandi, begihandi, ahohandi…... [+]