Grezia hemen. Gomak, tirrimintinak eta zurak
Suaren landarea esan dakioke pistatxondoari (Pistacia vera), izan ere fruitua pilatuta dagoenean bere kaxak su har dezake eta janda gure espeziearen arraren tentetzeari laguntzen dio. Beroaren landarea ere esatea gaizki ez. Beroa atsegin du eta beroa hartu eta ematen du.
Pistatxondoak ere badu familia. Pistacia generoan 10 espezie ezagutzen dira, denak lurralde beroetakoak. Batzuk basamortuko landareak dira edo udako muturreko lehorteari egokituta daude, eta, landare gutxi bezala, gatza duen lurrean bizi daitezke. Basamortuetako klimaren muturreko tenperaturetara ohituta daude, udan 40 gradutik gora eta neguan -10etik behera.
Genero honetako bi espezie eta bien arteko hibridoa ezagutzen dira Euskal Herrian. Bata legeltxorra edo lekeltxorra edo txarneka edo lurlastana edo lerrina, hau da, Pistacia lentiscus. Grezia klasikoan bere alearekin gomagoxoa edo txiklea egiten zuten, baita gaur egun ere. Itsasaldeko lurralde gozoak maite ditu eta batez ere Mediterraneo inguruan topatuko dugu. Klima eta toki zakarragoetara ohitutakoa da bere bestengusina, ahuntzadarra edo Pistacia terebinthus; legeltxorrak baino hezetasun handiagoa behar du eta mendi mutur altu eta hotzetan gustura bizi bada ere, eguzkizalea da. Ahuntzadarra edo ahuntzadar-belar edo ganauskia esaten zaio. Ahuntzadar izena hostoetan zorri batek kosk egin ondoren luzatzen duen ahuntz adar itxurako hantura edo kozkor batetik datorkio; haritzak izaten duen kuku sagarraren eran sortutakoa, baina forma berezi horrekin. Ahuntz adar hori Baizongia pistaciae zorriak sortzen du. Landare guztia usaintsua da, erretxin usain mingotsa du. Honekin ere gomagoxoa edo txigoma egiten da. Robin Lane Fox historialari klasiko eta lorezaintzan zailduriko idazle ingelesak bere The Classical World (Mundu Klasikoa) liburuan dio Kristo aurreko VI. mendean, Pertsia oraindik inperio garrantzitsua ez zenean, bertako erregeak tronura igo zenean esne mindua edan eta ahuntzadarraren hostoak murtxikatu edo mastekatu zituela. Ahuntzadarraren erretxin bereziarekin tirrimintina edo tiribintina ere egiten da. Hiztegi batek dio tirrimintina lerretatik (Pinus spp) ateratzen den ubil lerdotsua dela. “Tirrimintina” eta “tiribintina” hitzetatik datoz tirrimintondo, teremintondo eta tiribintinondo; ahuntzadarraren terebinthus horrekin lotzen ditut nik. Ganauskiarekin egindako likurta ere jasoa dago gure hiztegietan, hau da goma edo laka edo berniza.
Erretxin hori ematen duen zura ere ez da nolanahikoa izango. Virgilio idazle erromatarrak Kristo aurreko I. mendean idatzitako Eneida epopeian aipatzen du “arteak ezpelean (Buxus sempervirens) edo Oricoko ahuntzadarrean txertatutako bolia”. Bolia bost, baina zur hori gustura eskuratuko nuke.
Nafarroako Hazialdekoren, Ipar Euskal Herriko Biharko Lurraren Elkartearen (BLE) eta Gipuzkoako Biolurren arteko elkarlanetik sortu berri da HoBBea, mugaz gaindiko proiektua. “Garien bueltan bagenuen aspalditik harremana gure artean, baina, nolabait, harreman horiek... [+]
"Nai dezu katillu bat borraja loriak?”, idatzi zuen 1906 eta 1908 artean Baserritarra aldizkarian argitaratzen zituen artikuluetako batean Biktoriano Iraola Aristigietak. Borraja (Borago officinalis) sendabelar sonatua izan da: eztula baretzeko, diuretiko,... [+]
Beste hainbat intsekturen kasuen modura, hau ere “tigre” hitzaren itzalpean izendatzen dute herrialde batzuetan. Jakina, halako izena jarriz gero espero zitekeen ehizarako trebetasuna ezin falta! Eta halaxe da, bai.
Mugitzeko eta ibiltzeko zailtasunak dituzten 5 urteko bi ikasleri asteroko baso-eskola saioa egokitu zaie Irungo ikastetxean: muga eta beldur artean hasitako erronkak onura, garapen eta ikasketa handiak izan ditu. "Oso babestuta dauden ikasleak dira eta basoan aske uzteak... [+]
Bigarren urtez segidan hartu du Habelarte baserritarren elkarteak Leitzako festetan, Gaztetxean, afariak emateko ardura. Nafarroako Mendialdeko ekoizle agroekologikoen produktuekin osatu dute eguneroko eskaintza, eta ehunka lagun pasatu dira abuztuaren 10etik 14ra haien... [+]
Baratzerako udako nagiak astindu ditzagun. Lehen udazkenean izaten zen sagardoaren txotx denboraldiaren hasiera, orain neguaren zilborrean izaten dugu. Ezagun katalanen bat duen edozeinek pentsa dezake sagardo gozoa calçot tipula erreekin dastatzeko atzeratu eta sortu... [+]
Errekastoa bizi doa harri eta harkaitz artean. Ur salto txikiak, ur lasterrak eta putzuak nahasten dira ibilguan zehar. Hotza dago ura, baina hala du gustuko uhandre piriniotarrak. Izan ere, korrontearen kontra igeri egitera ohituriko anfibio txiki honek ez du edozein bizitoki... [+]
Aurreko urte bukaeran Elizondoko zahar-etxearen kudeaketa publifikatzeko jauzia eman zuen Baztango Udalak, eta geroztik, haren esku gelditu da egoitzaren antolaketa. Eskualdaketa horrekin batera, elikaduraren alorrean eraldaketa sustatzea izan da udalaren erabakietako bat... [+]
Bolada harroan da. Ondo harroan. Etxe ondoraino etorri zaizkigu bere arboladiak, ahuakatediak. Ahuakatea gero eta sukalde gehiagotan ikusiko duzu eta osasuntsua dela entzungo duzu barra-barra. Bere izenak dioen bezala, Persea americana, Ameriketatik dator, zehazki Mesoamerika... [+]
Zer behar du momentu honetan gure gorputzak? Kontzientzia hartu, gure ongizatean denborak, atsedenak, mugimenduak eta garaiko elikadurak duten eraginaz. Gure ingurune naturalak, jakintzaz ematen dizkigu urtean zehar behar ditugun elikagaiak eta, hala, elikagai freskoak,... [+]
Odei Etxeberri Bimboire, Gorka Roca Torre eta beraien seme Oihan eta Miru buruaskiak dira elikaduran. Horretarako, aztertu behar izan dute gorputzak zer elikagai eta zein kopurutan behar dituen; horiek zein janaritan dauden; urtaro bakoitzean horiek denak eskuratzeko zer landu... [+]
Gaurko artikuluari ekitera noalarik Chamaemelum nobile loretxoari larranbiloa, larramilua, amasabel-belarra edo bitxeleta deitzen diozuenak ere nire gogoan zaudete; zuetako batek idatzi baitit duela ez egun asko Instagrametik “gaur Goizueta aldean kamabillua bildu dut eta... [+]
Tolosatik abiatu eta Bedaion gora egin, Menditxiki aldera. Batean Bedaio, bestean Zarate, Gipuzkoako eta Nafarroako muga-mugan gara. Hantxe dira helburu ditugun lursailak, Itxitua eta Erlo, garai batean lahar, pagadi gaur egun: Gregorio Ugartemendia Zubillagaren basoa duzu.
Zuhaitzen eta arbolen sarobean nabil azken urte hauetan. Larrean, abaroan eta biaoan hor nabil atera ezinik. Zuhaitzei eta arbolei aparteko begirunea diedala jabetua izango zara, tarteka behinik ARGIAren Bizi Baratzea txoko honetan ibiltzen bazara. Eta azkenaldi honetan,... [+]
Mahaño Lanathoua 2017an hasi zen aitaren lurretan arbolak landatzen, oihan baratzea lantzeko ideiarekin. “Hasieran asmoa ez zen horretatik ekonomia bat sortzea, gure buruaskitasunerako bidean pausoak ematea baizik”, gogoratu du laborariak. Baina, landaketekin... [+]