10 urte bete dira Asisko Urmeneta ‘Asisko’ marrazkilari nafarrak bere animaziozko metraje luzea estreinatu zuenetik, Gartxot, Konkista Aitzineko Konkista, Juanjo Elordi bizkaitar produktorearekin batera. 2D digitalean ekoiztutako pelikula da, Gipuzkoan sortua Somuga S.L. ekoiztetxe ohiaren eta REC Grabaketa Estudio donostiarraren arteko elkarlanarekin. Hauetaz gain, ETBren produkzio-atxikia ere izan zuen proiektuak, eta baita Eusko Jaurlaritzaren eta Nafarroako Gobernuaren sostengua ere, ARGIA eta Berria-renarekin batera. Orotara 660.770’76 euroko diru-laguntza lortu zuen, eta estreinatu ondoren, 155.363’48 bildu.

Filmak bitxikeria anitz ditu, horien artean, euskaraz guztiz ekoiztu eta zabaldu zela –hedapen-lana, Barton Films® etxe bizkaitarrak egin zuen–. Euskararen aldeko bultzada izateaz beste, lehenengo saria ere irabazi zuen urtebete geroago, non eta Bordelen, bertan ospatu zen Les Nuits Magiques XXII Animazio Filmaren Nazioarteko Festibalean. Hargatik, eta urte berean, Auburneko (Australia) XV Nazioarteko Zinema Festibalean ere lehenengo geratu zen, Haur eta Gazte-helduen kategorian. Halaber, Bulgarian –Golden Kuker–, Brasilen –Animamundi–, Espainian –Malagako Zinema Festibala– eta Italian –Kimera– ere aurkeztu zen filma, bere hedapena areagotuz.

Izan ere, euskaraz egindako pelikula honek azpi-titulu lan mardula hartu zuen. DVD-formatuan saldutako aleek 18 hizkuntzatan jarri zituzten tituluok, horien artean estatu-mailako bost –frantsesa, gaztelera, ingelesa, italiera, txinera–, eta 13 gutxitu –aragoiera, asturiera, aimara, bretoiera, euskara batua, eskoziar gaelikoa, galiziera, irlandera, katalana, korsikera, kreolera, okzitaniera, georgiera–. Horrek balio izan zion mundu-mailan ibiltzeko, eta Nafarroako herri txiki Itzaltzuko Bardoaren kondaira zaharra harat-honat eramateko –herri hartako udalak filma ere lagundu zuen–.

El Bardo de Itzaltzu, Arturo Campion (Iruñea, 1854 – Donostia, 1987) poligrafo eta akademikoak 1918an jasotako kondaira da, Zaraitzuko Ibaxako (Nafarroa) ahozko tradiziotik hartu zuena, Iruñeko Artxiboko dokumentazioaz lagunduz –Ibaxak filma ere sostengatu zuen–. Benito Lertxundik berak kondaira berreskuratu zuen Altabizkar diskorako (1981), Itzaltzuko Bardoa balada sortuz, filmaren soinu-banda bihurtu zena. Eta Asiskok berak Marc Armspach ‘Marko’ eta Jokin Larrea ‘Jokin’ ilustratzaileekin komikia ere argitaratu zuen 2003an, Iruñeko IKA Campion euskaltegiaren sostenguaz eta ARGIAren editore Komunikazio Biziagoa S.L.-rekin. Izatez, filma, komiki hartako esperientzian –eta estetikan– dago oinarritua, eta hau, halaber, Campionen kontakizunean.

Filmaren sinopsiak oso ondo laburbiltzen du Gartxoten historia, Campionen idazkitik oso hurbila: “Bardo deitzen zaio herriaren oroimena eta kultura gordetzen duen kantariari. Eta horixe da Orreagako abade berriak nahi ez duena. Hargatik, Gartxot, bertako bardoa, deserriratu eta Mikelot, haren semea bahituko du latinez kantatuko duen fraide bihurtzeko. Baina Mikelotek ihes egingo du eta berriro hasiko da kantuan aitarekin, herriz herri. Elizak iraintzat hartuko du kantaldi bakoitza, eta fraide-gerlari beldurgarrien esku utziko du aita-semeak harrapatzea. Tragedia, XII. mendean. Hasi da konkista aurreko konkista”.

Honela, Gartxoten kondaira, Campionen zein Asiskon, erresistentziarekin jasaten duen Euskal Herri baten alegoria da, inposatzen dizkioten hizkuntz eta bizimoduen aurka. Hala bada, lehenengoaren kondaira mito-biltegi kontsidera badaiteke –Orreagako Gudaren mitifikazioa (euskaldunak Karlomagno enperadorea garaitzen), Euskal Herria erlijio- eta bizimodu-inposizioen kontra...– , beste horrenbeste filma. Komikiaren underground estiloari leial, 1110. urteko Iruñeko Erresumako hainbat sinbolo darabiltza –arrano beltza, ilargi iraulia eta izarra...–, pelikulako beste hainbat eszenetan agertzen direnak.

Halaber, Erdi Aroan Zaraitzun hitz egin zitekeen euskarari gerturapena egiten dio, komikian ere Asisko, Marko eta Jokinek egin zuten ahalegina. Honela, bikoizleen euskalkia errespetatu zen pelikulan, horietariko asko Zuberokoak –Zaraitzutik gertukoak–, euskara eta euskal kantutik oso gertuko artistak. Iparraldearen presentzia, babesaz gain –Euskal Kultur Erakundeak ere filma lagundu zuen–, ahotsetan da nabarmen: Mikel eta Maika Etxekopar, Gartxot eta Mikeloten bikoizle, edo Marko bera, Bordelen jaioa baina Uztaritzen bizi dena, Turoldo eta Peyré pertsonaien ahots. Bestalde, Eñaut Larralde, pelikula estreinatu eta urtebetera zendu zen abeslari behe-nafarrak, Begon Abadea bikoizten du, latinez bakarrik mintzo dena. Bitxiki, latina, Europako kristau-praktiketan ere nekez agertzen den hizkuntza, asko agertzen da filmean, fraideen ahotik batik bat.

Ezin daiteke esan Gartxot 2011ko filmik ikusiena izan zenik; Espainiako Kultura eta Ikus-entzunezko Arteen Institutuaren arabera, 32.093 ikusle bildu zituen zinema-geletan. Hala ere, bere publiko espezifikoa hartu behar da kontuan, bai eta nazioarte-mailan lortutakoak ere. Ez dira ahaztu behar izan zituen baliabide urriak, hainbat erakunderekin crowfounding-ahaleginek egin baitzuten posible filma; horien artean, aipatzekoak dira Ikus-entzunezko Arteen Nafar Institutua, eta baita Udalbiltza eta Udalbide ere.

Film honek Itzaltzu, Nafarroa eta Euskal Herri osoaren memoria kolektiboari egindako mesedea aipagarria da oso, eta baita, noski, euskarazko zinemari –eta beste hainbat hizkuntza gutxituei– egindakoa ere. Ez da gutxiagorako Campionen memoria ere berreskuratu izana, gure historiako pertsonaia bitxia, baina akademiko aparta Nafarroako Historiari dagokionean. Izan ere, Historiaren eta Zientzia Moral eta Politikoen Errege-akademietako urgazle izan zen; baita Eusko Ikaskuntzako ohorezko lehendakari ere, 1918an, El Bardo de Itzaltzu plazaratu zuen urte berean –urtebete geroago Zeruko Argia jaioko zen Iruñean–. Hizkuntzalaritzari dagokionez, Euskaltzaindiak numerario izendatu zuen. Nafar Erresumako eta gure akademiko burutsuenetako baten memoriak artearen bidez berreskuratzeak, akademiaren miresmena ere merezi du Asisko eta bere ekipoarentzat.