Eztena, marmokena ez dena
Aurtengo udan ez dugu gure hondartzetan marmoka gehiegirik ikusi. Baina ehunka pertsona izan dira Kantauriko postuetan artatuak, Galiziatik Euskal Herrira. Marmokak? Ez. Karabela portugaldarrak orduan? Ezta ere. Oraingoan, arrain baten eztenak izan dira ur-ertzean hankutsik ibili den jende mordoaren amesgaizto. Eta marmoken ziztaden bikoitza baino gehiago eragin dituzte azken hiruhilekoan.
Xabiroia (Trachinus draco)
TALDEA: Ornoduna/Arraina.
NEURRIA: 25-30 cm. Handienak 40-50 cm eta 15 urte izatera heldu daitezke.
NON BIZI DA? Espezie bentonikoa da, itsas hondo hareatsuetan bizi da. Kostaldetik hurbil egon ohi den arren, 300 metroko sakoneratan ere bizi daiteke. Ekialdeko Ozeano Atlantikoan, Itsaso Beltzan eta Mediterraneo itsasoan bizi da.
ZER JATEN DU? Itsas hondotako krustazeoak eta arrain txikiak. Gauez ehizatzen dute gehienetan.
BABES MAILA: Ez dago babestuta.
Xabiroia espezie ezaguna da kostaldean, baina hondartzetan duen eraginagatik are ezagunago bilakatzen ari da, pixkanaka. Gure kostaldean aspaldidanik bizi da; horren erakusle da espezie honek duen izendegi zabala: koxka (zergatik ote?), lapabitxa, hondarrazpikoa, salbeoa edo salbarioa… Arrandegietan hain ohikoa ez bada, batez ere, arrantzaleak eurentzako gorde izango zutelako da, ziurrenik. Horrez gain, artisau-arrantzaleek haien eguneroko harrapaketatan sarritan hartzen badituzte ere, kontuan izan behar da gehienetan kopuru txikietan harrapatzen dituztela.
Xabiroia itsas hondo hareatsuetan bizi da, normalean kostaldetik hurbil. Hondarrean erdi-estalita egon ohi da, sarritan hondarraren kolorearekin mimetizatuta, harrapakinek ikusi ez dezaten. Horrela, arrain txikiak, izkirak edo bestelako krustazeoak haren aho paretik igarotzean, bat-batean irensten ditu, aho-mugimendu bizkor batez (zapoen antzera). Gorputz luze eta estua du, begiak elkarrengandik hurbil eta buruaren goialdean. Kolore turkesa izaten du, baina harrapatu eta uretatik atera ahala apalago bihurtzen da. Sabelaldea hori-zurixka du, orban urdinak ere ageri dituena –hortik, agian, saburdin izena ere hartzea, Bizkaiko hainbat herritan–.
Edozein kasutan, espezie honen ezaugarri nabarmenena dituen ezten pozoitsuena da. Batetik, ziztada arriskutsuena haien albo banatara dituzten operkuluen ertzeko arantzarekin eman dezakete; horretarako, arrainak bere gorputza kiribiltzen du eta zartada azkarrak eman ditzake. Arrantzaleek ongi dakite kontuz ibili behar dela xabiroia amutik edo saretik askatzeko orduan. Bestalde, buruaren gainean duten lehen hegatsean (hegats dortsalean, alegia) ezten pozoitsuak dituzte, normalean kolore beltza dutenak, tamaina ezberdinekoak. Hauek izaten dira, zortedun bagara, hondarrean gabiltzanean bereizi ahal izango ditugun puntu beltzen adierazle. Horien funtzioa ulertzea erraza da: zer egingo genuke, ezpata bat izanda, erraldoi baten hanka gainera etorriko balitzaigu? Defendatu –gezurra badirudi ere, itsas ekologiaz ari gara hemen–. Hori da hain justu ere arrain honek harrapari handien mehatxuei aurre egiteko duen estrategia; hegats dortsaleko eztenak tenkatzea. Ez dira beraz arriskutsuak bere hartan eta, gehienetan, ihes egingo dute. Hondarretan oinutsik gabiltzanean, hondarra mugituz oinak arrastaka joango bagina, ziurrenik haiengandik salbu ginateke; eta haiek gugandik.
Okerrenean ziztada jasoz gero, onena adituengana jotzea da, neurotoxinek eragindako mina lehenbailehen arintzeko. Bestela, kaltetutako atala ur oso berotan –ia-erretzeraino ahal bezain beste– 30 minutuz mantentzeak ere laguntzen omen du. Eta ez igurtzi, sekula.
Ziztadak ziztada, askori zaila egingo zaio arraina platerean irudikatzea. Baina xabiroia arrandegitan hain ugaria ez bada ere, kontuan izan Euskal Herrian aisialdian laket-arrantzan dabiltzanen harrapaketetan espezie garrantzitsuenetako bat dela. Eta horretan dabiltzanek jakingo dute zerbait.
Eskura izanez gero, beraz, kendu beldurra, eta ez aukerarik galdu. Etxera osorik ekartzekotan, hartu alboetatik (arantzei erreparatuta), moztu guraizeekin burua, uzkitik abiatuta, operkuluen atzetik, buruaren gaineko hegats dortsal pozoitsua kendu arte. Mozketa bakarra, listo. Hortik aurrera, prestatu antxoa balitz bezala, edo xerratan. Probatu, eta ulertuko duzu zergatik ez den hain ohikoa, arrandegietan. Eta inguruan haurrak izatekotan, haiek ere probatu dezatela. Aurretik haiei bere ezaugarri eta berezitasunak azaldu ondoren, ahal bada. Ez dutela gustuko? Ea bada maionesarekin, edo limoiarekin. Baietz asmatu.
Ugaztun hitza entzutean, askotan burura etortzen zaizkigun lehen ordezkariak tamaina handienekoak izan ohi dira: hartza, otsoa, oreina… Batzuetan etxekotutako katua edo txakurra dira agertzen lehenak, edo urruneko lehoiak eta elefanteak. Ikusgarritasunak lehia irabazi ohi... [+]
Badira hainbat espezie arrandegietan beti egotera derrigortuak diruditenak. Haien arteko arrain batek dirdira berezia du, urrezko koroarekin begiratzen baikaitu: urraburuak (gazteleraz ere, ezaugarri berari men eginez, dorada-k). Ondoan haien artean anaiak diruditen sorta dago,... [+]
Gaua da. Zuhaitzetan geratzen diren hosto gutxien artetik igarotzen da ilargiaren argia. Isiltasuna da nagusi. Txoriak sasi artean daude, babestuta lo, lo-edo. Baina bat batean zerbaitek kolpatu du sasia. Txori gehienak izutu diren arren, izoztuta bezala geratu dira, isilik... [+]
2016an ikusi omen zuten lehen aldiz Herrialde Katalanetan. Bi urte geroago, 2018an alegia, Xanti Pagola eta Imanol Zabalegui entomologoek Gipuzkoan azaldu zela jakitera eman zuten. Eta euskaraz izendatu ere bai! Urte batzuk pasa dira eta ez dut esango gure artean ikusteaz ohitu... [+]
Asko hitz egiten da basoaz azken aldian. Basoak berreskuratzeaz, basoak sortzeaz eta basoaren hedadura zabaltzeaz entzungo duzu sarri. Eta ekintza ona izan daiteke zalantzarik gabe, ekosistema moduan duen balioa handia delako. Baina, basoari jartzen diogun atentzio eta indar... [+]
Antzinako greziar eta erromatarrek izaki mitologikotzat zituzten animalia hauek, itsas hondoan jaio eta hazi ostean, lehorreko zaldien tamainara heltzean, Neptunoren gurditik tiratuko omen zuten. Urrutian ikusten omen zituzten, olatu tontorretan jauzika.
Badoaz basoak kolorez aldatzen, haizea hozten eta egunak mozten. Badator negua, eta lur lehorrean ageri da; baita itsasoan ere. Animalia migratzaileak hasi dira hegoalderanzko bidean, eta zerutik kurriloak hegan pasatzen diren bitartean, itsasotik zerea doa, ur epelagotara... [+]
Sardina bat... bi sardina... topatu ziren...
Atlantikoan, Mediterraneoan, Indikoan, Pazifikoan… Gauez bada, 25-55 metroko sakoneran; egunez sakonago, 100 metrorainokoan, harrapariengandik babesteko.
Ürx’aphal bat badügü
herrian trixterik,
Nigarrez ari düzü
kaloian barnetik,
Bere lagün maitiaz
beit’izan ützirik:
Kuntsola ezazie,
ziek adixkidik.
Atal honetan behin baino gehiagotan aipatu izan dugu izaki txikien munduan (gurean bezalaxe) itxurak okerrera eramaten gaituela, sarritan. Eta gaur dakarkigun laguna horren adibide garbia da, animalia gutxi izango baita Lurrean itxura ahulagoa edo kalteberagoa duenik. Horrez... [+]
Bi argazki aterako dizkiogu gure memoriari: batak Nafarroako Bardeetara eramango gaitu. Bertan, hautsez beteriko pista baten aldamenean, belar luzez osaturiko zelaitxo bat aurkituko dugu. Argazkiak erakutsiko du herpetologo gazte bat bertan barneratzen: begiak erne, zer ikusiko... [+]
Naturazaleren batek galdera hori irakurri eta pentsatuko zuen seguruenik: “Galdetzea ere! Ez dute zerikusirik!” Egia da, bai, behin ezagututa erraz desberdintzen direla oreina eta orkatza. Baina batzuentzat ez da erraza mendian halako animalia ikusi eta ziurtasunez... [+]
A ze fauna! atalaren lehen denboraldian, olatuz-olatu hainbat itsas izaki aurkeztu dizkizuet txoko honen traineruko kareletik. Ordea, bigarren denboraldiko nire lehen artikulua lagun bati gorazarre egin eta bere lanaren garrantzia azpimarratzeko erabili nahi dut:... [+]
Hegazti buruhandia dugu hau, baina ez egoskorra delako, baizik eta fisikoki buru handia duelako. Horregatik da ezaguna hegazti hau, euskaraz erabiltzen diren izen askok bere begi eta buru handiari egiten diote erreferentzia: buruhandi, txorihandi, begihandi, ahohandi…... [+]
Beste hainbat intsekturen kasuen modura, hau ere “tigre” hitzaren itzalpean izendatzen dute herrialde batzuetan. Jakina, halako izena jarriz gero espero zitekeen ehizarako trebetasuna ezin falta! Eta halaxe da, bai.