Ezkurrak animaliontzako elikagai
Guretzako ezkur mota guztiak jangarriak dira, denetan gozoena artearena omen da: arte-ezkurra edo artazia.
Onddo-debekurik ez den tokietan biltzaile eta harrapakari jendea erruz ibili da mendian lehengo ilargialdian. Ezkurra den tokian ibiltzen da onddozalea. Onddotarako lurralde aproposak dira ezkurrak ematen dituzten zuhaitzen sustraiek kolonizatu eta arakatzen dituzten sailak. Berdin da ametza (Quercus pyrenaica), artea (Quercus ilex), artelatza (Quercus suber), haritz kanduduna (Quercus robur), haritz kandugabea (Quercus petraea), haritz amerikarra (Quercus rubra), erkametza (Quercus faginea), abaritza (Quercus coccinea) edo pagoa (Fagus sylvatica).
Euskal Herrian bi paisaia kultural nabarmen desberdin ditugu. Faktore ekologiko nagusien arabera, zuhaitz eta arbola desberdinen fruituak gehiago edo gutxiago azalduko dira bakoitzean. Horrek kultura eta historia irartzen ditu, bakoitzean berea. Bata, isurialde atlantikokoa, hurra (Corylus avellana), sagarra (Malus domestica), gaztaina (Castanea sativa) eta pagatxa (Fagus sylvatica) janez bizi eta jantzi da. Bestea, isurialde mediterraneokoa, aldiz, pinazia (Pinus spp.), mahatsa (Vitis vinifera), oliba (Olea europaea) eta pikua (Ficus carica) janez. Hala ere bietan jan izan da ezkurra, Quercus generokoen ezkurra, alegia. Bi isurialdeetan badira genero horretako espezieak. Denen ezkurrak jangarriak dira, eta urtero uzta ederra sortzen dute. Pertsonak bezala azienda elikatzeko erabili izan dira ezkurrak. Udazkena eta negua motzago eta beroago egingo zituzten ezkurrek. Irailean heltzen da erkametzarena; hori da lehena, eta azkena otsail aldera erortzen den artelatzarena.
Jangintza honen inguruan lan polita argitaratua du Enrique Garcia Gomez baso ingeniari teknikoak. Bere aburuz, genero horretako ezkurrak oso aberatsak dira osagai hauetan: koipeak –batez ere asegabeak–, karbohidratoak eta mineralak. Badute, baina, bestelakotik ere: toxinak. Ezkurrari kosk egin eta aho sabaiak di-da igarriko duen mikaztasun hori da bere ezaugarria, taninoek eta glukosidoek ematen diotena.
Guretzako ezkur mota guztiak jangarriak dira, denetan gozoena artearena omen da: arte-ezkurra edo artazia. Arteetan bi azpi-espezie ditugu, isurialde atlantikoan Quercus ilex subsp. ilex eta mediterraneoan Quercus ilex subsp. ballota. Bigarrena omen da gozoena, preziatuena izan dena. Ballota hori arabiarretik dator, eta “artea” esan nahi du. Ezkur gozo horri Uxuen “ancina” esaten diotela jasoa du Mikel Burgik. Baita XX. mendeko 60ko hamarkada arte jaten zutela ere.
Era askotara jan izan dira, gordinik edo gehienbat mingostasuna kenduta: ez lehertzeko koskatu eta erreta, egosita, kafearen tankeran eta eho ondoren ogi eginda. Daniel Maria Perez Altamira etnobotanikariak jasoa du ezkur gordina jateak haritzaren indarra pertsonari transferitzeko helburu sendagarri eta magikoa zuela.
Bueltan dator ezkurra elikagai gisa. Garia edo ogia barra-barra zuten erromatarrek eta haien ore bereko opila izan direnek janari primitibotzat edo landugabetzat jotzen zuten; mespretxuz iraintzen zuten, pertsonentzat ez omen zela egokia zioten, bai ordea animalientzat. Eta beraiek zer zirela uste ote zuten? Eta beste galdera bat, bukatzeko: nola esan behar diegu ezkur edo fruitu jangarri emaileei, zuhaitz ala arbola?
Gaurko artikuluari ekitera noalarik Chamaemelum nobile loretxoari larranbiloa, larramilua, amasabel-belarra edo bitxeleta deitzen diozuenak ere nire gogoan zaudete; zuetako batek idatzi baitit duela ez egun asko Instagrametik “gaur Goizueta aldean kamabillua bildu dut eta... [+]
Odei Etxeberri Bimboire, Gorka Roca Torre eta beraien seme Oihan eta Miru buruaskiak dira elikaduran. Horretarako, aztertu behar izan dute gorputzak zer elikagai eta zein kopurutan behar dituen; horiek zein janaritan dauden; urtaro bakoitzean horiek denak eskuratzeko zer landu... [+]
Tolosatik abiatu eta Bedaion gora egin, Menditxiki aldera. Batean Bedaio, bestean Zarate, Gipuzkoako eta Nafarroako muga-mugan gara. Hantxe dira helburu ditugun lursailak, Itxitua eta Erlo, garai batean lahar, pagadi gaur egun: Gregorio Ugartemendia Zubillagaren basoa duzu.
Mahaño Lanathoua 2017an hasi zen aitaren lurretan arbolak landatzen, oihan baratzea lantzeko ideiarekin. “Hasieran asmoa ez zen horretatik ekonomia bat sortzea, gure buruaskitasunerako bidean pausoak ematea baizik”, gogoratu du laborariak. Baina, landaketekin... [+]
Duela gutxiko kontua da. Iberiar katamotza (Lynx pardinus), mundu mailako felino espezie mehatxatuenetarikoa, “galtzeko arriskuan” egotetik “kaltebera” kategoriara igaro da IUCNren Espezie Mehatxatuen Zerrenda Gorrian. Espeziea kontserbatzeko egindako... [+]
Zuhaitzen eta arbolen sarobean nabil azken urte hauetan. Larrean, abaroan eta biaoan hor nabil atera ezinik. Zuhaitzei eta arbolei aparteko begirunea diedala jabetua izango zara, tarteka behinik ARGIAren Bizi Baratzea txoko honetan ibiltzen bazara. Eta azkenaldi honetan,... [+]
Nekazaritzaz eta abeltzaintzaz askotan entzuten da lanbide "oso lotua" dela, jai egunik edo oporrik ez dela existitzen. Ipar Euskal Herriko Onetik eta Etxaldia gasnategiek, Berria eta Aldudeko Esne Kooperatibekin elkarlanean, laborariei bakantzak bermatzeko egitasmoa... [+]
Txikitan kaian arrantzatu ohi genituen ‘pantxito’ gehienak ziurrenik bisiguak izango ziren, baina nekez ikusten genituen bisigu handiak. Izatekotan, jatetxe ezagunetan izango zen, arraindegietako bisigu gehienak kanpotik ekarriak ziren bitartean. Egun, kostaldeko... [+]
Galdera hau jaso berria dut Bizi Baratzeako postontzian: "Gaia San Joan bezperako familia afarian atera huen, Unanue sagardotegian, Azpeitian. Seguran Santa Engrazia egunean erein behar ditugun haziak bedeinkatzen dira. Erein beharreko hazi guztiak eramatea komeni al da?,... [+]
2022an Nafarroako Liburutegien Sareak martxan jarritako proiektu berezia da hazien liburutegia. Clara Flamarique Goñi da Nafarroako Gobernuaren liburutegi zerbitzuko proiektuen arduraduna, eta honela gogoratu ditu hastapenak: “Zaragozako liburutegian martxan zuten... [+]
Ur azaletik gertu dabiltza arrainak igerian. Zerbait uretarantz gerturatzen ari da, hegan: arrano bat dator, bere atzaparrak aurrerantz luzatuta eta zaplast! Uretan sartu da, bete betean. Arraina harrapatu ostean burua uretatik atera du arranoak, baina arrainak hondorantz egiten... [+]
Bost hilabete bete dira otsailaren 6an traktoreen mobilizazioak hasi zirenetik. Mirene Begiristainek eta Isabel Alvarezek ekofeminismoaren betaurrekoak jantzita aztertu dituzte mobilizazio hauek eta fokutik kanpo geratu diren laborariak eta aldarrikapenak ekarri dituzte lehen... [+]
Ingurumena, bioaniztasuna, uraren gestioa eta haurren beharrak oinarri hartuta, ikastetxeetako patioak aldatzeko proiektu kolektiboa jarri dute martxan Pirinio Atlantikoetan; Euskal Herriko lau herrik hartuko dute parte. Iruñean ere, itzal eta landare gehiago izango... [+]
A zer lanak ematen dizkigun! Txoratzen gaitu tomateak (Solanum lycopersicum). Artaxoakoa dela, edo Tuterako Itsusia, edo Aretxabaletakoa, edo Erandiokoa, pikoluzea, gerezia dela, madari tomatea dela, Igeldo, mendigorria, transgenikoa dela, Eusko Labela dela, idi-bihotza, korta... [+]