Ezin usainik hartu
Sudurrak egia dio. Zaila da sudurra engainatzea. Usaimena saihestea ezinezkoa da. Sudurretik garunerako lotura bidearen ikerketa zirraragarria, liluragarria, zoragarria da makina bat ikerlarirentzat. Usainaren eta memoriaren arteko zubia azkarrena ez bada, bizkorrenetakoa bai. Ezaguna zaigun usain batek amaren batean egiten du memoriaren artxiboko apalen arteko neuronen ibilbidea, ziztuan, eta begien aurrera ekartzen digu usain hari lotutako ariera, egoera edo gertakaria. Usaina ezaguna izatea, noizbait aditu izana, bereizteko moduko bereizia behar du izan. Eta usaintzen dugun aldiro berrituko da gertakaria. Gertakaria gertatu zenean beharbada ez genion usainari aparteko axolarik eskaini, baina hor gorde zen, neurona habia jakin batean.
Landareek entzun egiten dutela badakigu, joan bestela ARGIA pare bat lehenago ilarraz (Pisum sativum) aritu ginenekora. Usaimenik ba ote duten ez dakit, baina gure usaimena aztoratzen dutela bai, zenbat usain zabaltzen dute landareek, azaletik, zuretik, egurretik, hostotik, loretik, fruitutik… Batzuk gustukoak, beste batzuk atzera eragiten dutenak. Denok ez dugu gustu berbera, zuk atsegin, nik ez ordea, eta alderantziz. Baina landareak beti usain bera sortuko du.
Usaina ezaguna izatea nioen lehen gure bizitzako txinpartak biziberritzeko. Eta usain hori zer landarek sortzen duen ere ezagutu behar, ereiteko edo landatzeko, lehortuta eskuratzeko, edozertarako. Eta hor zikulu-saltsa ederra dugu euskaldunok. Batean eta bestean izen bera bi landare edo gehiago izendatzeko, eta landare batek izen mordoa ere bai…
Usain harrigarri ona du ezamihiluak (Anethum graveolens). Aneta, anado, anedo, anero, meillu, migelo, molu, mierlu, anis-belar, esateko izen asko du. Badu beste landare batek “ezamihilu” izena bera, mihiluak berak (Foeniculum vulgare). Honela ere esaten diogu: berbena, erbasanta, milu, muhuilu, milu-belar, puhuilu, mehula, anis-belar eta xarpot behintzat bai. Forma, loraldia eta abar oso antzekoak dituzte, eta hortik nahasitasuna eta iluntasuna bereizterakoan, gero izendegian jaso dena, hiztegietan eta abar. Biak usaintsuak dira: mihiluak anis usain gozoa du eta ezamihiluak, aldiz, usain astun ez oso gozoa. Hona nahasketa argitzeko bidea; baina pituitariak ondo al dituzu? Usaimen arrastorik ba al duzu? Gure hiztegigileek ez, agidanean. Sukaldaritzan erabiltzen dira, batez ere, baina ez da gauza bera zopa bati bata edo bestea eranstea, eta hor bai, sukaldariek ederki bereizten dituzte; usaimena egokia izatea eta jalearen zentzumen guztiak asetzea, baita mirrinenarenak ere, jatetxeko negozioaren oinarria da.
Badaukagu izen saltsa argitzen lana. Ezamihilua biei; anis-belar biei; miellu, milu... a zer izen emultsioa! Eta anisa (Pimpinella anisum), benetako anis-belarra, gaurko errezetan sartu gabe. Panorama hau ikusita mihiluak negar egiten du: bere zaurietako jarioari “milu-lerde” edo “milu-negar” esaten zaio.
Izen nahaste-borraste hau argitzera ea nor jartzen den; indarra beharko du, bai. Anisa egokia horretarako. Anisa edari bizia eta baita landarea ere; Pedro Prudenzio Hualde Mayo bidangoztar apaizak (1823-1879) anisari “sonto-belarra” esaten dio: sontotzea osatzea, sendatzea eta sendotzea da.
Itsason (Gipuzkoa) elkarren ondoan dauden bi baserri dira Urteaga eta Urkulegi, duela zenbait urte elkartu eta proiektu bateratua martxan jarri zutenak. “Bi baserriak elkartu eta ekoizpen proiektua abiatu genuen, eta 2011tik dedikazio osoarekin ari naiz honetan”,... [+]
Duela 180 milioi urte Pangea kontinentea zatitu zenerako ikasia zuen aingirak Thetis itsasoa zeharkatzen. Ordudanik kontinenteak mugituz joan dira, eta aingira espezieak ezberdinduz. Jatorrizko arbaso beretik bereizi diren 20 aingira espezieen artean, gurea da, ibai-aingira edo... [+]
Oporlekuekin soilik lotuko dituzte askok Balear Uharteak, baina agroekologiaren eta kontsumoaren bueltan mugimendu bizia dute Mallorca irlan: Associació de Varietats Locals de Mallorca (tokiko hazi barietateen elkartea) da horren adibide. Abenduaren hasieran, elkarte... [+]
Muturreko lehorte eta euriteak normaltasun berria bilakatu zaizkigu. Areagotzen dituzten kalte ekonomiko eta ekosistemikoen artean, laborantzak pairaturikoak ez dira txikienak. Bereziki, lehorte garaietan zaluegi idortzen diren edota eurite handietan ur guzia xurgatu ezin duten... [+]
Kolore morez margotu dut urteko lehen hilabetea, sormena, irudimena, jakintza eta espiritualitatearen kolorez.
Urteak daramatza martxan Ipar Euskal Herrian Trebatu elkarteak, laborantzan proiektua abiatu nahi duten pertsonek aurrez trebatzeko aukera izan dezaten. Ipar Euskal Herriko proiektua eredutzat hartuta eta ideia berari tiraka, Gipuzkoan ere izen bereko elkartea sortu dute aurten... [+]
Koloretsuak, distiratsuak, forma xelebre bezain ederrekoak diren heinean, nudibrankioek beste planeta batetik iritsitako izakiak dirudite. Itsas hondoko izaki biluzi hauek 1980ko hamarkadako gandorretako kolore biziak eta Parisko joskintzako izen handien moda arkitektonikoa... [+]
Lagun txiletar batek bere herriko istorio bat kontatu dit, eta ahoa bete inplante utzi nau. Han “quintral” esaten dioten landare batena da, Tristerix corimbosus. Txile eta Argentina hegoaldeko baso epeletan bizi da, eta gure lurralde epeletan hazten den mihuraren... [+]
-(1).jpg)
The Guardian egunkariak Épernayn (Frantzia) txanpain-industrian aritzen diren migratzaileen egoera aztertu du. Ikerketak agerian utzi ditu luxuzko xanpaina-marken mahastietan lan egiten dutenen baldintza prekarioak eta legez kanpokoak.
Palestinarren genozidiorako Israelek erabiltzen duen arma nagusietako bat gosea da. Alde batetik, Gazara elikagaiak sartzeko debekuarekin, eta, bestetik, Palestinako elikadura-burujabetza ezabatuta.
Laster urte guztian izango ditugu malko ilar goxoak (Pisum sativum). Oraindik, ordea, negua eta udaberria dira, ia erabat ilar freskoak jateko sasoia; udaberrian jango ditugun azken ilarrak ereiteko garaia orain hasten da. Eta oraintxe jango ditugu urria aldera erein zirenak.
Gero eta nekazaritzako test gune gehiago ditugu inguruan, hau da, nork bere proiektua martxan jarri aurretik nekazaritzan eta abeltzaintzan trebatzeko guneak. Nafarroako Zunbeltz espazioa eta Gipuzkoako eta Ipar Euskal Herriko Trebatu dira horietako zenbait adibide, gurean... [+]
Ugaztun hitza entzutean, askotan burura etortzen zaizkigun lehen ordezkariak tamaina handienekoak izan ohi dira: hartza, otsoa, oreina… Batzuetan etxekotutako katua edo txakurra dira agertzen lehenak, edo urruneko lehoiak eta elefanteak. Ikusgarritasunak lehia irabazi ohi... [+]
Euskal Sagardoa Jatorri Deiturak erronka ezarria dio bere buruari: Euskal Herri osoko sagar eta sagardogileak biltzea. “Sagardoaren kultura lurralde osoan dago, eta lurralde osoan mantendu dira sagardotarako sagarrak”, esan digu Unai Agirrek, sor-markaren... [+]
“Aterako dut sagar zuku bat?”. Galdera horrekin hasi da Barrundiako Ekonomatoko kide Koldo Lopez Borobia, Susana Lopez de Ullibarri eta Santi Txintxurretarekin izandako elkarrizketa. Sagar zukuaren bueltan eta sagarrondoz inguratutako lorategian elkartu gara. Hau ez... [+]