Ezagutzen ez dugun bizilaguna
Euskal Herrian dauden sugandila espezieetatik, gizakiaren begietara arruntena da horma-sugandila. Arre kolorekoa da batzuetan, berde puntu batekin besteetan, eta aldeetara eta bizkar gainean, marra edo orban ilunak izan ohi ditu. Sugandila guztiek bezala, hatz luzeak ditu, eta ezkatez babesturiko gorputz arina, isatsaren laguntzarekin mugimendu azkarrak egiten laguntzen diona.
(argazkia: Iñaki Sanz-Azkue)
Horma-sugandila (podarcis muralis)
Taldea: Ornoduna / Narrastia
Neurria: 7 cm inguru isatsik gabe.
Non bizi da? Baso, harkaizti, belardi eta eremu urbanoan.
Zer jaten du? Ornogabe txikiak.
Babes maila: Europan babestua.
Arrunta izanagatik, ordea, ezin esan espezie ezaguna denik. Sugandilak maiz ikusten ditugun arren, ez baitiegu arreta askorik jartzen, ez herritarrok, ez ikertzaileok ere, kosta egiten baitzaigu mehatxatua ez dagoen horri begiak jartzea. So egingo diegu, agian, arrak udaberriko borrokekin hasten direnean, edota haiekin jolasean dabilen umeak isatsa kendu eta behin gorputzetik banatuta nola mugitzen den behatzen dionean, baina… ezagutzen al dugu horma-sugandila?
Horma-sugandilak, izenak dioen bezala, hormak ditu gustuko, eta hargatik, gure etxe, baserri edota inguruko paretetan gehien ikusten dena da. Basoko argiguneetan, ezpondetan, egur artean edota zelai ertzetan ere ikus daiteke. Burua zapala du, baina muturra ez puntaduna, zirrikitu handi samarretan sartzeko adinakoa. Horma-sugandilak, ezkutalekua bilatzen du gune horietako zuloetan eta jana inguruetan. Zomorrojale amorratua baita.
Narrasti guztiek bezala, beroaren premia izaten du gorputza berotzeko eta egunari ekiteko. Hala, bero hori eguzkitik jaso dezake, eta horretarako, zapal-zapal eginda topatuko dugu eguneko lehen izpiekin, denbora ahalik eta gutxienean, ahalik eta azkarren berotzeko asmoz. Ektotermoa denez, bero horrek lagunduko dio gorputza aktibatzen eta orduan hasiko da ehizan, jan bila, indartzeko eta udaberriko ugal garaiari aurre egiteko.
Udaberrian, arrek lekurik onena hartu nahi izaten dute. Leku egutera, babeslekuekin harrapakarietatik ihes egiteko, baina era berean, jatena ugaria duena. Beraz, ez da harritzekoa arren arteko borrokak ikustea, haien artean hozkaka, nork tokirik egokiena lortuko. Arrautzak jartzeko, horma zaharretako arrakala lehorrak erabiliko dituzte, edota harri eta enbor azpiak. Eta hala, tamaina oso txikiko arrautzatxoek busti gabe iraungo dute baina beharrezko hezetasun minimoarekin. Bertatik sortuko dira sugandila oso txikiak, jada gurasoen beharrik izango ez duten narrasti independenteak.
Europa hegoaldeko herrialdeetan ikus daitekeen espeziea da horma-sugandila. Mediterraneo aldean, altueran gora jo behar izaten du behar dituen baldintzak bilatzeko. Hala, ez da harritzekoa Iberiar penintsulako leku askotan horma-sugandila mendi garaietan baino ez aurkitzea.
Espezie arrunta izanagatik, interesarekin begiratu beharrekoa da. Europa mailan babestua, baina gutxi ikertua da gurean. Izan ere, espezie mehatxatuei arreta jarri izan diegun bitartean, ezezaguna zaigu askotan arruntenen egoera. Hargatik, etxeko ondoko horman sugandila ikusten duzun aldiro, gogoratu, espezie horrek merezi duela begirada bat, segundo bateko behaketa, sikiera, gure ingurumenaren parte dela guk ere sinesteko.
Gurean hain ezaguna den hegazti hau ustelzale porrokatua da, eta honek ez dio fama onik ekarri. Batzuek arrano, buitre, futre, hatxarrano edo mirusai deitzen diote; izen ofiziala sai arrea (Gyps fulvus) da.
Gaur egun Lur planetan bizi diren intsekturik handienek 30 cm inguruko tamaina izan dezakete, gizaki baten seiren bat, gutxi gorabehera. Horien artean daude tximeleta eta sits erraldoiak edo kakalardo potoloak. Halako izaki harrigarrien aurrean nola bada erreparatu lau... [+]
Arboletako hostoak eroriak dira eta basoko lurra estalia dute. Lurraren eta hosto gorrituen artean, alabaina, sortzen da geruza fin bat, arreta gutxi jasotzen duena, baina espezie askoren biziraupenerako garrantzi handia izan dezakeena. Hezetasuna mantentzen du, zomorroak... [+]
Duela 180 milioi urte Pangea kontinentea zatitu zenerako ikasia zuen aingirak Thetis itsasoa zeharkatzen. Ordudanik kontinenteak mugituz joan dira, eta aingira espezieak ezberdinduz. Jatorrizko arbaso beretik bereizi diren 20 aingira espezieen artean, gurea da, ibai-aingira edo... [+]
Koloretsuak, distiratsuak, forma xelebre bezain ederrekoak diren heinean, nudibrankioek beste planeta batetik iritsitako izakiak dirudite. Itsas hondoko izaki biluzi hauek 1980ko hamarkadako gandorretako kolore biziak eta Parisko joskintzako izen handien moda arkitektonikoa... [+]
Ugaztun hitza entzutean, askotan burura etortzen zaizkigun lehen ordezkariak tamaina handienekoak izan ohi dira: hartza, otsoa, oreina… Batzuetan etxekotutako katua edo txakurra dira agertzen lehenak, edo urruneko lehoiak eta elefanteak. Ikusgarritasunak lehia irabazi ohi... [+]
Badira hainbat espezie arrandegietan beti egotera derrigortuak diruditenak. Haien arteko arrain batek dirdira berezia du, urrezko koroarekin begiratzen baikaitu: urraburuak (gazteleraz ere, ezaugarri berari men eginez, dorada-k). Ondoan haien artean anaiak diruditen sorta dago,... [+]
Gaua da. Zuhaitzetan geratzen diren hosto gutxien artetik igarotzen da ilargiaren argia. Isiltasuna da nagusi. Txoriak sasi artean daude, babestuta lo, lo-edo. Baina bat batean zerbaitek kolpatu du sasia. Txori gehienak izutu diren arren, izoztuta bezala geratu dira, isilik... [+]
2016an ikusi omen zuten lehen aldiz Herrialde Katalanetan. Bi urte geroago, 2018an alegia, Xanti Pagola eta Imanol Zabalegui entomologoek Gipuzkoan azaldu zela jakitera eman zuten. Eta euskaraz izendatu ere bai! Urte batzuk pasa dira eta ez dut esango gure artean ikusteaz ohitu... [+]
Asko hitz egiten da basoaz azken aldian. Basoak berreskuratzeaz, basoak sortzeaz eta basoaren hedadura zabaltzeaz entzungo duzu sarri. Eta ekintza ona izan daiteke zalantzarik gabe, ekosistema moduan duen balioa handia delako. Baina, basoari jartzen diogun atentzio eta indar... [+]
Antzinako greziar eta erromatarrek izaki mitologikotzat zituzten animalia hauek, itsas hondoan jaio eta hazi ostean, lehorreko zaldien tamainara heltzean, Neptunoren gurditik tiratuko omen zuten. Urrutian ikusten omen zituzten, olatu tontorretan jauzika.
Badoaz basoak kolorez aldatzen, haizea hozten eta egunak mozten. Badator negua, eta lur lehorrean ageri da; baita itsasoan ere. Animalia migratzaileak hasi dira hegoalderanzko bidean, eta zerutik kurriloak hegan pasatzen diren bitartean, itsasotik zerea doa, ur epelagotara... [+]
Sardina bat... bi sardina... topatu ziren...
Atlantikoan, Mediterraneoan, Indikoan, Pazifikoan… Gauez bada, 25-55 metroko sakoneran; egunez sakonago, 100 metrorainokoan, harrapariengandik babesteko.
Ürx’aphal bat badügü
herrian trixterik,
Nigarrez ari düzü
kaloian barnetik,
Bere lagün maitiaz
beit’izan ützirik:
Kuntsola ezazie,
ziek adixkidik.
Atal honetan behin baino gehiagotan aipatu izan dugu izaki txikien munduan (gurean bezalaxe) itxurak okerrera eramaten gaituela, sarritan. Eta gaur dakarkigun laguna horren adibide garbia da, animalia gutxi izango baita Lurrean itxura ahulagoa edo kalteberagoa duenik. Horrez... [+]