Bi mila urte baino gehiago ditu 14 zentimetroko esku itxurako brontzezko piezak. Aranzadi induskatzen ari den Irulegiko baskoien herrixkako aztarnategian agertu da, Nafarroako Aranguren bailaran, eta alde batean lau lerro eta 40 zeinu dituen inskripzioa dauka. Testua iberiar idazkeraren aldaera batean dago idatzia, garai hartako baskoiek Antzinaroko euskarara moldatuta; lehen hitzan sorioneku edo “zorioneko” irakur daiteke, behin transkripzioa eginda.

Nafarroako lehendakari María Chivitek eman du astelehenen honetan aurkikuntzaren berri, Irulegiko aztarnategitik gertu dagoen Arangurengo Gongora jauregian egindako agerraldian. Berekin batera izan dira Rebeca Esnaola Nafarroako Gobernuko Kultura sailburua, Manolo Romero Aranguren Ibarreko Udaleko alkatea, eta Mattin Aiestaran aztarnategiko zuzendaria.

Aranzadiko ordezkariek lehen mailako garrantzia eman diote aurkikuntzari, duela 2.100 urte baskoiek idazten zutela eta, are gehiago, Antzinaroko euskarara moldatutako idazkera erabiltzen zutela frogatzen baitu: “Aurkikuntza hau mugarri bat da gure elkartearen historian, bere garaian Ekaingo margoen aurkikuntza izan zen bezala”, azaldu dio aldizkari honi Juantxo Agirre Aranzadiko idazkari nagusiak.

Brontzezko eskua 2021eko ekainean agertu zen aztarnategian, Aranzadi egiten ari den indusketen baitan, Burdin Aroko herrixkako etxe bateko atarian. Azaldu dutenez, prozedurak eta protokoloak erabat zaindu dituzte hasieratik.

Pieza agertu zenean, Nafarroako arkeologia biltegira eraman zuten zuzenean bere lur eta guzti, Cordovillara, Nafarroako Gobernuko arkeologo teknikariek eta zaharberritzaileek garbitu zezaten, beste piezekin egin ohi duten bezala. Handik hilabete batzuetara garbiketa prozesuarekin hasi zirenean jabetu ziren idatziak zituela.

Denbora honetan hainbat azterketa egin dituzte, testuinguru arkeologikoa, datazioa –K.a I. mendeko lehen laurdenekoa da– eta hizkuntzalarien ondorioak jakiteko. Orain, emaitzak komunitate zientifikoan aurkeztu nahi dituzte, Cambridge Unibertsitateko Antiquity aldizkarian, eta artikuluak editorearen lehen galbahea pasa du jadanik.

Antzinaroko euskarak sistema grafiko propioa zuen

Javier Velaza epigrafista eta Bartzelonako Unibertsitateko katedradunak ikertu du testua, Joaquin Gorrotxategi EHUko hizkuntzalariarekin batera. Aranzadiren galderei erantzunez esan du aztarna “paregabea” dela arrazoi askorengatik, eta batez ere idatzita dagoen hizkuntzagatik: “Irulegiko piezatik abiatuta, esan dezakegu baskoierazko berezko sistema grafiko bat existitzen zela".

Testua iberiar alfabetoan dagoen arren, baditu hizkiak baskoiek euren hizkuntzako soinuak jasotzeko eginak, garaiko bi txanponetan agerturiko “T” itxurako bat kasu; horregatik euskal aldaera propio batez ari garela diote. Lehen hitza baino ez da ulertzen eta honela transkribatu dute testu osoa:

“Pentsatu izan dugu baskoiak ez zirela gai segidako testurik idazteko, baina honek ezabatu egiten du ideia hori”, azaldu dio Gorrotxategik Aranzadiri. Irulegi baskoien lurraldearen “bihotzean” dago kokatua, Iruñetik kilometro gutxitara.

Zoriona erakartzeko amuleto bat

Esku itxura duen xaflak, hatz puntetan azkazalak ditu marraztuta, eta zulo bat ere badauka. Aiestaranek azaldu duenez pentsatzen dute iltzatuta edo zintzilik egongo zela etxe atarian, eta zorte ona erakarri eta zoritxarra uxatzeko amuleto bezala erabiliko zutela; hortik “zorioneko” hitza jartzea.

Huescan (Aragoi, Espainiako Estatua) azaldu dira esku itxurako beste pieza solte batzuk, baina inskripziorik gabe, eta Yemenen, Zafarreko aztarnategian bada zoriona erakartzeko inskripzioa duen garai hartako esku baten beste adibide bat.

Erreportajea eta elkarrizketa esklusiban aste honetan

ARGIAk erreportaje zabala dakar aste honetako aldizkarian, artikulu zientifikoaren sinatzaileen artean dagoen Josu Narbarte kolaboratzaile, arkeologo eta ikerketa taldeko kidearen eskutik. Bertan dioenez, orain arte latinezko esteletan tartekatutako pertsonen edo jainko-jainkosen izenak baino ez genituen, eta hortaz, Irulegikoa “Antzinaroko euskarazko esaldirik luzeena dugu”.

Horrez gain, Mattin Aiestaran indusketako zuzendaria ere elkarrizketatu dugu esklusiban: “Euskararen aurrekariaren dokumentu ziur zaharrenaz ari gara”, azaldu du. Elkarrizketa osoa hemen dago jadanik irakurgai. Halako edukiak bultzatu eta aldizkaria etxean jaso nahi izanez gero, egin zaitez ARGIAkoa.