Askok ez du jakingo duela 80 urte hiru dimentsiotako filmak egiten zirenik ere. Gutxi egin ziren, izan ere: huts egindako saiakera izan zen 3Darena 1930eko hamarkadan, zinemak izan zituen aurrerapen tekniko arrakastatsuagoekin konparatuta –soinua edo kolorea, adibidez–. Hori bai, orain deskubritu denez, egin ziren esperimentuen artean Euskal Herriak badu bere lekua.

Goazen 1936ra: René Le Hennaff zuzendariak Euskadi izeneko ekoizpen folkloriko bat grabatu zuen, non Baionako eta Miarritzeko karrikak ikus daitezkeen, turismoa bezalako gai berriagoak erakutsiz, garai hartan Euskal Herriaz ematen zen irudi erromantikoaz gain.

“Inpresionagarria da”, azaldu du Josu Martinezek filma ikustean zer sentsazio izan duen galdetu diogunean. Berak egindako bilaketa-lanari esker ikusiko da filma Euskal Herrian lehenbiziko aldiz, Parisen estreinatu zenetik 81 urtera.

Asteazken honetan emango dute aurkikuntzaren berri Bilbon, Martinezek berak, EHUko Nor ikerketa taldeko Bea Narbaizak, EHUko Bizkaiko campuseko errektoreorde Patxi Juaristik eta Loraldia Kultur Elkarteko koordinatzaile Mikeldi Uribe-Etxebarriak.

Teknika berriari txinpartak atera nahian

Guztiz konfirmatu ezin den arren, badirudi Le Henaffek enkarguz egin zuela Euskadi. Ordurako adinean aurrera egina zen Louis Lumière zinematografoaren asmatzaileak urteak zeramatzan filmetara erliebea eraman nahian, Martinezek esplikatu duenez. Eta erliebe horren erakustaldia da Euskadi: teknika berritzaileari “txispak” ateratzea zuten helburu eta horregatik, eremu-sakonerarekin jolasten du etengabe.

Industriako zuzendaria zen Le Henaff, muntatzaile lanetan aritua, promesa gaztea eta ondorengo urteetan bigarren mailako film komertzialak egiten zaildu zena, Fernandel bezalako aktore popularrak zuzenduz. 1930 eta 1940eko hamarkadetan etengabe aritu zen lanean, baina hortik aurrerako ibilbideaz ez dago arrasto handirik Martinezen esanetan.

Pena ere badu, duela ez asko hil baitzen, 2005. urtean, 105 urterekin, orain aurkitutako filmari buruzko azalpenik emateko aukerarik gabe.

Harribitxiak artxiboetatik erreskatatzen

Ez da Martinezek egiten duen mota honetako lehen aurkikuntza. Sonatua izan zen André Madréren Gure Sor Lekua dokumentalaren aurkikuntza eta hura bilatzeko prozesu korapilatsua, gerora Martinezek berak Gure Sor Lekuaren bila dokumentalean kontatua.

Asteazken honetan aurkeztutako deskubrimentu berria ezin dela harekin konparatu dio: “Hau ez da gure zinematografiako film handienetako bat izango”. Nolanahi, nabarmendu du jarraikortasun bat dagoela zinemaren historiako une garrantzitsuenen eta Euskal Herrian errodatzearen artean: “Lumière anaiek Miarritzen grabatu zuten eta lehen film frantses soinuduna ere hemen errodatu zen, agian urrun joan gabe exotikoa iruditzen zaien lekua delako”.

Euskadi filmari dagokionez, erreferentzia gutxi zeuzkan Martinezek, eta horietako batetik tira zuen, Jose Maria Unsainen El cine y los vascos liburutik. Hark esaten zuen hiru dimentsiotan egindako filma zela Le Henaffena; are gehiago, Unsain hitz egina zen zuzendari frantziarrarekin 1983an, nahiz eta ezin izan zion eman pista handirik filma aurkitzeko.

“Parisen bila hasi nintzen eta Pathé produktoraren artxiboetan erreferentzia aurkitu nuen”, azaldu du. Filmaren kopia bat gordetzen zuten, nitratozkoa. Hortik aurrera hasi ziren gorabeherak: ekoizpen etxeak ez ditu mota honetako filmak ondare gisa lagatzen, haien kudeaketa komertziala egiten du, eta filma alokatzea proposatu zioten.

Martinezek, produktorakoak “pixka bat engainatuz”, lortu zuen originala artxiboetatik atera eta digitalizatzea. Zer zen ikusi zuenean, instituzioekin hitz egin eta Loraldia sartu zen jokoan: hilabeteko alokairua ordainduta, Bilboko euskal kulturaren festibalean proiektatuko dute filma martxoaren 15ean. Bilboko Alondegian da zita eta Martinezen azalpenek lagunduko diote estreinaldi horri.

Lehenago, martxoaren 11n Iruñeko Punto de Vista jaialdian ikusi ahal izango da; eta, Euskadiko Filmategiak lagunduta, emanaldia antolatu dute Donostiako Tabakaleran (martxoak 23), baita Baionako Atalante zineman ere (martxoak 24), kasu honetan EKEren laguntzarekin.