Gai delikatua da, urte luzetako samin eta sufrimendu handia atzean duena. Pertsona asko gogor kolpatu dituena. Eta justu horrexegatik, hasieratik argi utzi nahiko nuke ez dela nire asmoa inor mintzea. Azkenaldian jazo diren hainbat gertaera eta entzundako zenbait adierazpen medio, ordea, gaiaren inguruko nire ikuspegia azaldu nahiko nuke, datu objektiboetan oinarritzen saiatuta. Ez baitzait ez egokia ezta erreala ere iruditzen, interes zehatzak jarraituz hainbat arlotatik euskal gatazkaren zein haren ondorioei buruz egiten ari diren irakurketa. “Txintxoen” eta “gaiztoen” kontakizuna. Irabazle eta galtzaileena.

Sarri entzun izan dut, baita euskaldun eta abertzaleen artean ere, ondorengo iritzia euskal presoen aferari buruz: “Ni presoak Euskal Herriratzearen aldekoa naiz guztiz. Baina libre uztearena… Euskal Herrira bai, baina etxera ez dakit ba… Hilketak eragin dituenak zigorra bete behar du…”. Zilegi da iritzia, noski, eta neurri batean uler dezaket euren argudiaketa ere. Baina puzzlearen zati bati soilik begiratzearen ondorio dela iruditzen zait, puzzle osoari erreparatu beharrean…

Hamarkada luzeak (eta mendeak) irauten ari da euskal gatazka. Oraindik konpontzeke dagoena, bide batez. Gatazka politikoa izatez, bi alde nagusi dituena: Euskal Herria, batetik, eta haren izaera bera onartzen ez duten Espainiako zein Frantziako estatuak, bestetik. Beste leku askotan bezala, gurean ere gatazka politikoak gatazka armatua ere ekarri zuen berekin. Eta bi aldeek (kasu honetan, ETA erakundea batetik, eta bi estatuak eta euren indar armatuak eta paramilitarrak, bestetik) hartu zuten parte gatazka armatuan, horrek dakartzan ondorio eta albo-kalte larriekin: bi aldeek eragin zein pairatu dituztenak. Bi aldeetan egon dira indarkeria ekintzak eragin dituztenak. Bi aldeetan egon dira eta daude indarkeria horien biktimak. Eta bi aldeetan egon da eta dago oinaze handia.

2011tik aurrera, zorionez, ETA erakundeak uko egin zion borroka armatua gauzatzeari. Batzuen ustez askoz lehenago egin beharreko zerbait izan zen hori, eta ados nago horrekin... Baina bere jarduna eten zuen, desagertu egin zen, armak entregatu zituen, eta eragindako mina aitortu eta sentitzen zuela aldarrikatu zuen. Hainbatek hainbatetan kanpotik eskatutakoa egin zuen, beraz: jarduera armatuari amaiera ematea, bide politikoen eta baketsuen aldeko apustua eginez. Aurrerapauso handia izan zen hori, euskal gizarteak behar bezala baloratu zuena, eta elkarbizitza hoberako urratsak ematea ahalbidetu duena.

Testuinguru horretan, askok horrekin jada euskal gatazka gainditu zela, jada bakea lortu genuela eta arazo guztia amaitu zela aldarrikatu zuten. Errealitatetik ezin urrunago kokatu ziren, nire ustez. Izan ere, beste aldeak oraindik ez ditu armak utzi, ez du eragindako mina aitortu, ezta sentitzen duela adierazi ere. Askok ez dute gatazka politikoaren existentzia bera ere onartzen oraindik: “Arazoa ETA erakunde terrorista zen, eta behin polizialki eta militarki garaituta, amaitu da dena”.

Baina ondo dakite ETA sortu baino askoz lehenagokoa dela hemen gatazka, eta ETA desagertu ondoren ere gatazkak hor jarraitzen duela. ETA ez zela izan gatazka piztu, eragin zuena, alderantziz baizik.

Gatazkaren ondorioetako bat euskal presoen auzia da. 2023an, 2011tik hamabi urte luze iragan diren honetan, lortu da preso guztiak Euskal Herriratzea eta dispertsioa behingoagatik amaitzea. Hori ere berri bikaina da. Batzuen ustez askoz lehenago egin beharreko zerbait zen, eta erabat ados nago. Inondik eta inolaz ez baitzen sostengatzen sakabanaketaren erabakia, eta horrek presoen senideei eragiten zien sufrimendu, arrisku eta min gehigarria (heriotzak ere suposatu dituena).

Baina horrek ez du esan nahi presoen auzia guztiz konpondu denik. Oraindik ere 158 euskal preso baitaude espetxean (urte gordinenetan 800dik gora izatera iritsi ziren, “Dena ETA da” dogmaren ondorioz). Hori bai, guztiak aipatu gatazka armatuko alde batekoak. Beste aldeko denak libre baitaude aspalditik. Inolako zigorrik bete gabe.

Salbuespenezko legedi bikoitza aplikatzen jarraitzen dute, oraindik ere, estatuko egiturek: alde batekoei zigorrak eternalizatzen dizkiete, legediaren arabera kalean egon beharko luketenak ere espetxean mantenduta; beste aldekoei, aldiz, zigorrak ezabatzen dizkiete, espetxean egon beharko luketenak libre utziz lehen unetik, inpunitate osoz. Eta horrela, garbi utziz, beste behin, tratu berdintasunaren printzipioa ez dela existitzen. Ez direla ekintzak epaitzen, ekintza nork egin duen baizik. Ekintza berberagatik, alde batekoak 30-40 urte daramatza espetxean, eta beste aldekoak, gehienez urte 1 edo 2 (edo batere ez) egin zituen.

Horrek bi mailako indarkeriaren irakurketa dakar. Bi maila desberdineko sufrimendua. Bi maila desberdineko biktimak. Horrek berekin dakartzan arrisku eta ondorio txarrekin. Gatazkak eragindako indarkeria, min eta biktima guztiak aitortzeko gai izan behar gara. Guztiak. Eta horien erantzuleekiko ere jarrera eta zorroztasun bera mantentzeko. Diferentziarik egin gabe. Eta lanketa honetan denok dugu zer hobetua, den-denok, salbuespenik gabe…

Horrenbestez, bi aukera posible leudeke aipatu tratu desberdintasuna konpontzeko: edo bi aldeetako indarkeriaren erantzuleei zigor berak aplikatzen zaizkie, hasieratik kalean, zigorrik gabe daudenak espetxeratuta eta beste aldekoei ezarri zitzaizkien zigor luzeak ezarrita. Edo denak aske uzten ditugu, egun espetxean daudenak etxeratuta (nazioarteko hainbat gatazketan egin izan den bezala, Hego Afrika edota Ipar Irlanda, kasu).

Denok dakigu lehen aukera ezinezkoa dela Espainiako Estatuan. Inoiz ez dutela halakorik egingo. Beraz, bigarren aukera geratuko litzaiguke…

Bidea dago aurretik, luzea ziurrenik, baina Euskal Herrian egoteaz gain, euskal presoek etxean egoteko eskubidea dutela iruditzen zait, oraindik konpontzeke dagoen gatazka bideratzen laguntzeko. Denon artean pausoak ematen jarraitzeko. Min guztiak aitortuz, biktima guztiak errespetatuz. SARE bezalako erakundeak egiten ari diren lan apartari jarraipena emanez.

Aitor Irigoien Odriozola