Etxeko lagun bat, intsusa
Labur idaztea eskatzen du artikulugintzak eta gaur orain arteko lanik zailena hartzera noa intsusa hautatuta. Izan ere, Sendabelarrek dakitena liburua idazten ari nintzela sei orrialde bakarrik eskaintzea ariketa zaila izan zen oso. Behin hiru orduko ikastaroa eskaini nion eta motz gelditu ginen, gero seikoa antolatu genuen eta lantzeke utzi genituen zenbait gai. Erremedio anitzez gain kondairak eta ipuinak dauzkagu eta ikuspegi antropologiko zein etnografikotik aztertuz gero kontu bitxi asko ikasiko ditugu. Beraz, gaurko testu hau testu sorta baten aurrenekoa izango da, sendabelar honen emana eta jakintza agortzen ez den iturriaren parekoa baita.
Hasteko esan lintsusa, plausta, sabuka, sakuta, txutxika eta aztunpa izenez ere ezaguna dela Sambucus nigra euskaraz aritzen garen lekuetan, aldaera gehiago ere badituelarik, eta ez duela landarea bakarrik adierazten. Estitxuk erakutsi zidan Bortzirietan aztunpa neska ergela ere bazela baina hainbat lekutan odolik gabeko pertsona izendatzeko erabiltzen da; Orotariko Euskal Hiztegian jasota datorren adibideak ederki adierazten du: "Gero ariko da aztunpa bezala negarrez".
Landare karismatikoa dela esaten da, ez baitu inor indiferente uzten, gorroto adina maite eta miresten duen jendea aurkituko duzue. Lehen taldekoek pozoitsua eta zorigaiztokoa dela, azpian sugegorria bizi ohi dela eta halakoak esaten dituzte. Bigarren taldean intsusak liluratu gintuenak eta etekina ateratzen diogunak gaude. Mariano Ostolaizek deitu zion "etxeko laguna" eta idatzi zizkion bertso ederrak dauzkagu gogoan, Llanesen (Asturias) intsusa bildu aurretik belaunikatu eta aitaren egiten zuen Mariarekin ere akordatzen gara, baina etorkizunean ere bere botikak bizirik jarrai dezan intsusa landatu duten Lazkaoko Ainitze eta Ondarruko Aitziber ezin ahaztu, edo Saran etxe ondoan bere kabuz jaio zaiolako pozik dagoen Jon.
San Juan egunean intsusaren adaxkekin egiten den tradizio politak bizirik dirau gure artean. Animatzen zaituztet zeuek bedeinkatzera (edozer dela ere hori) eta gurutzea egitera, gero etxeko ate eta leihoetan jartzeko. Tximistak, lapurrak, sorginak eta sugeak uxatzeko errituala duzue hau, ez da gutxi.
Loretan daukagunez, gaur loreetara mugatuko gara. Egun eguzkitsuetan bakarrik bildu behar direla esaten da, tamainan beti ere, bestela udan ez baitugu alerik izango. Loreak buruz behera izara edo kartoi gainean lehortu eta neguan infusiotan hartzeko bikaina dugu, arnas bideetarako sekulako erremedioa baita. Begitarako kolirio hobeak gutxi izango dira, horretarako ere eduki lehortuta.
Antiinflamatorioa eta depuratzailea ere bada, azalerako batez ere: ukendua egitekoak bazarete, ipini intsusa loreak, zalantzarik gabe. Lore lehortu berriak ekilore oliotan beratuta azala garbitu, edertu eta makillajea kentzeko produktu bikaina egingo dugu. Lore bildu berriekin edari freskagarria egitea ere badago, legami naturalak dituenez hartzitu egingo da eta edateko xanpain goxoa egingo dugu. Topa!
Otsailean, neguaren erdigunean gauden honetan, lehentasuna gorputza ondo ureztatua edukitzea da. Intxaurrondoa egiten ari den bezala: sustraiak neguan biltegi gisa erabiltzen ditu, sustrai motz eta lodiak behar ditu, ura eta lurreko mantenugaiak biltzeko.
Txerri-hiltze sasoia da negua. Hotzak beroarena errazago kenduko dio. Guri ere txerriez hitz egiten dugunean beroarena behinik kenduko baligute!
Urteak daramatza Ipar Euskal Herriko Biharko Lurraren Elkarteak (BLE) bioaniztasun landatuaren inguruan lanean. “Hainbat proiekdu ditugu abian, eta horietako bat baratzeko hazien ingurukoa da”, azaldu du Nico Mendiboure Hazi Sareko kideak. Duela lau bat urte hasi... [+]
Gaur egun Lur planetan bizi diren intsekturik handienek 30 cm inguruko tamaina izan dezakete, gizaki baten seiren bat, gutxi gorabehera. Horien artean daude tximeleta eta sits erraldoiak edo kakalardo potoloak. Halako izaki harrigarrien aurrean nola bada erreparatu lau... [+]
Lapurdiko hezegunea funtsezkoa da biodibertsitatearen biziraupenerako. Proposamena eremuan zabaldu dute eta Errobi inguruko sistema hidrauliko osoa barnean izango luke; Baionako, Angeluko, Basusarriko, Milafrangako eta Uztaritzeko Aturri ibaiaren ibaiadarrak, esaterako. Bost... [+]
Urte berriaren hasieran asmo berritu egiten gara dirudienez, eta egin beharreko zereginen zerrendak egiten ditugu gutako batzuk. Egiteko horien artean irakurtzeko ditudan liburuen zerrenda izaten da bat, gero eta zerrenda gizenagoa. Zuetako ez gutxik zer irakurtzen dudan galdetu... [+]
Sekula bananarik jan ez duten bi lagun ezagutzen ditut; nerau bat. Bananazalea da, ordea, jendea. Afrika eta Asia aldean sortutako landare generoa da banana (Musa x paradisiaca), baina gaur egun Ameriketan ere asko egiten da. Ekoizlerik handiena India da, eta esportatzaile... [+]
Nekazaritzan trebatzeko eta proiektu propioak abiatu aurretik ekoizpenean eta merkaturatzean norbere burua probatzeko, abian dira gurean nekazaritzako hainbat test gune. Araban, 2023an abiatu zuten Aleko nekazaritzako test gunea, baina, antzeko egitasmo gehienekin alderatuta,... [+]
Arboletako hostoak eroriak dira eta basoko lurra estalia dute. Lurraren eta hosto gorrituen artean, alabaina, sortzen da geruza fin bat, arreta gutxi jasotzen duena, baina espezie askoren biziraupenerako garrantzi handia izan dezakeena. Hezetasuna mantentzen du, zomorroak... [+]
Lursailaren jabeak hitzarmena sinatu du Lurgaia Fundazioarekin eta Sagarrak talde ekologistak deialdia zabaldu du landaketara batzeko. Zaraobe Institutuko ikasleak asteartean aritu ziren zuhaitzak landatzen.
Itsason (Gipuzkoa) elkarren ondoan dauden bi baserri dira Urteaga eta Urkulegi, duela zenbait urte elkartu eta proiektu bateratua martxan jarri zutenak. “Bi baserriak elkartu eta ekoizpen proiektua abiatu genuen, eta 2011tik dedikazio osoarekin ari naiz honetan”,... [+]
Sudurrak egia dio. Zaila da sudurra engainatzea. Usaimena saihestea ezinezkoa da. Sudurretik garunerako lotura bidearen ikerketa zirraragarria, liluragarria, zoragarria da makina bat ikerlarirentzat. Usainaren eta memoriaren arteko zubia azkarrena ez bada, bizkorrenetakoa bai... [+]
Duela 180 milioi urte Pangea kontinentea zatitu zenerako ikasia zuen aingirak Thetis itsasoa zeharkatzen. Ordudanik kontinenteak mugituz joan dira, eta aingira espezieak ezberdinduz. Jatorrizko arbaso beretik bereizi diren 20 aingira espezieen artean, gurea da, ibai-aingira edo... [+]
Oporlekuekin soilik lotuko dituzte askok Balear Uharteak, baina agroekologiaren eta kontsumoaren bueltan mugimendu bizia dute Mallorca irlan: Associació de Varietats Locals de Mallorca (tokiko hazi barietateen elkartea) da horren adibide. Abenduaren hasieran, elkarte... [+]
Muturreko lehorte eta euriteak normaltasun berria bilakatu zaizkigu. Areagotzen dituzten kalte ekonomiko eta ekosistemikoen artean, laborantzak pairaturikoak ez dira txikienak. Bereziki, lehorte garaietan zaluegi idortzen diren edota eurite handietan ur guzia xurgatu ezin duten... [+]