Kulturak, hizkuntzak, historiak eta lurraldetasunak euren artean bilbatuz nazio baten nortasuna egiten dute. Zer daki hemengotzat jo ahal dugun gizarteak horretaz? Are gehiago, estatu espainiarreko ahalmentxo baten sare publikoko "D" ereduko ikasleriak, baita arlo pribatutzat jotakoek ere, euskaraz ikasten duen hizkuntz eredukoak?

Idazle baten izenaz, musika talderen batez, antzezlanen batez, filmen bat gutxi izanda ere, zer?

Zer dakite ikasleek ikasten duten hizkuntzaz? Edo zenbat euskalki dauden? Edo zeren ondorioz sortu ziren euren artean horrenbeste ezberdintasun? Edo zergatik euskarak egin duen atzera, edota zergatik iraun duen gaur arte bizirik?

Historiaz ba ote dakite euskal hiztun guztiak Nafarroa izeneko egitura politiko bati lotuta egon ginela? Eta lehenengo konkistak (nafar mendebala –gaurko Bizkaia, Gipuzkoa, Araba, Burgosko Bureba eta Errioxa–) hizkuntzaren banatzea ekarri zuela, orduko aldeak alde?

Edota bigarren konkistaz, 1512an gertatutakoa? Zeinean, Espainiak, orduko armadarik ahaltsuenak, 16.000 eta 20.000 soldadu artean sarrarazi zituen Iruñeraino bortxa erabiliz, Flandesen eta Portugalen bezala, okupazioak hamarkada askotan iraun zuelarik. Esaterako: Espainiak iruindarrak behartu zituenean, 1571ko 10.000 biztanleko Iruñean, 6.000 soldadu espainiar euren etxeetan apopilo hartzera, horrek gazteleraren nagusigorako lehenengo pausu nabarmena ekarriz, euskarari kalte eginez.

Euskararen lehenengo normaltze eta hedatze saioaz, Nafarroako Ioana III.ak agindutakoaz, hau da, "testamendu berriarenaz", zer dakite ikasleek?

Behin lurralde batzuk Gaztelaren, Aragoiren eta Frantziaren esku geldituta, euskara ezin atzerago eta apalago gutxietsi dute aipatutako kolonizatzaileek, eremu askotatik desagerraraziz, toponimia eta dokumentuak lekuko.

Bestalde, azkenengo eskuizkribuek adierazten dute ezin argiago euskalki batzuen arteko aldea oso lausoa zela: "Lazarragarenak"; "Murillo El Frutoko petxena" (zerga liburua, 2017an aurkitua ); 1416ko gutuna bi nafar handikiren artekoa, goi euskara erabiliz; eta Oñatiko artxiboko eskribau izengabearena, zeinek inongo akats ortografikorik ez zuen, idazteko ohitura agerian uzten zuena, jende xumeak euskaraz idazten eta irakurtzen ez zekienean! Hortik gaur arte, nahi beste debeku, arauen eta ordenantzen artean...!

Eta lurraldetasunaz zer dakite? Zenbat Lekunberri edo Basauri edo Getaria euskal eremu guztian, Nafarroa bakar osoan? Edota noraino heltzen zen euskara antzinaroan. Azken aurkikuntzek, Soriako erromatar hilarrietako "Sesenco, Velarthar, Lesuridantar..." hitzek, azpimarratzen dute noranzko ezin argiagoz euskaldunak hor egon bazeudela, "ganorabako euskalduntze berantiarra" bertan behera utziz.

Hau guztia azalduko balute, nazio kontzientzia sortuz, eraginik izango al luke euskararen erabileran, herri kolonizatua garela jabetuz, talde amnesiatik askatuz eta euskara eurena dela ulertaraziz?

Aitzitik, gaurko DBHko 2. mailako historia liburu bateko orrialde baten lau lerroko paragrafo batek Nafarroaz, gure nazioaz dioena, hitzez hitz: "Antso III.a Handiaren botere gunea izan zen arren, hegoaldera hedatzeko aukera gutxi zituen. Aragoiko errege-erreginek gobernatu zuten han 1076. eta 1134.urteen artean."

Kito! Hor amaitzen da gure lau lerroko historia DBHn eta batxilergoan, gainerako guztia, kultura, historia eta lurraldetasun espainiarra soldatapeko irakasleek "curriculum" ofizial bezain arrotzean betearazten dutelarik, ezer zalantzan ipini barik, folkloreak eta mitologiak –asmatutako Euzkadi gora, Euzkadi behera- lagunduta, jakina! Ahaztu barik, inongo lotsa barik ospatzen ditugula Espainia handiaren izen eta jaiak: San Inaxio, armadaburu bat 2. konkistan, santu bihurtuta; Irungo eta Hondarribiko alardeak, Espainiaren garaipena Nafarroa subiranoaren kontra; Donostiako setioko arpilatzearen eta emakumeen bortxaketen bultzatzaile zuzenen kaleen izenak Bilbon eta Gazteizen, Castaños jenerala eta Wellington, hurrenez hurren, lehenengoak besteari ordaintzeko saria eta abar luzea...

Eta heu, heldu zein gazte, nor haiz?