Duela 14.000 urte bertan izandako artistek, bisonteak, zaldiak, ahuntzak, lehoiak edo zirkulu erdi zein lerroak, irudi abstraktu zein zehatzak egin zituzten. Euskal Herrian ditugun beste hamaika margolan eta grabatu gordetzen dituzten kobazuloen zerrendara gehitu behar dugu Armintzaren izena: Atxurra, Ekain, Santimamiñe, Altxerri, Alkerdi.. Ezingo ditugu bertatik bertara inoiz ikusi (ondarearen zaintzaren izenean, zorionez), baina ederra da marrazki multzo hauen argazkiei begira galtzea.

Eduardo Galeanoren Ispiluak liburuan jasotzen den Edertasuna Sortu ipuinean, irudi hauek ez dutela adinik zioen idazle uruguaiarrak. Duela milaka urte jaio arren, norbaitek begiratzen dituen bakoitzean berriro jaiotzen direla. Antzerako aurkikuntza baten berri izaten dudan bakoitzean, ipuin hartako galdera da nigan berriz jaiotzen dena ordea.

Eta amonak izan baziren?

Xabier Alegriak euskarara ekarritako ipuin hau, jatorrizko hizkuntzan irakurri nuen lehenengoz. Gazteleraz ¿Cómo pudieron ellos… ?  galderak gidatzen ditu narrazioa eta gure gogoa, unibertsal bihurtutako genero maskulinotik kontatuta, bukaeran  ¿o fueron ellas?  galderarekin, ipuinaren esanahia behetik gora eraldatzen den arte.

Zirrara sentitu nuen lehen aldi hartan, nik ere gizon indartsuak imajinatzen bainituen langintza horietan. Nolatan hori? Historiako museoetako argizarizko panpinak eta historiaurrea kontatzeko erabiltzen diren irudietan gizonak bakarrik agertzeak izango ote du loturarik? Edo giza espezieen eboluzioa irudikatzeko erabilitako gizon gorputz hurrenkera lineal zentzugabe batek? Bakarka zein talde txikian aritzen ziren ehiztari eta harrapakariaren mitoak? Genero ikuspegirik batere ez duten historiaurreari buruzko arratsaldetako dokumentalek? Edo Bazen behin bizitza bezalako marrazki bizidunek? (Gazteleraz Érase una vez el hombre zuen izena haurrak ginela emititzen zen telesail honek). Bai, maiuskulaz idatzitako Historian subjektu bakar bezala hartua izan den ar eta gizonaren lekutik kontatu zaigu iraganaz dakigun eta uste dugun guztia.

Literaturak oparitutako galdera horren erantzuna, baieztapen eran aurkitu nuen  National Geographic aldizkariak argitaratutako erreportaje honetan. Dean Snow arkeologoak Frantzia eta Espainiako estatuen mugaren bi aldeetako ehunka kobetan egindako azterketaren ingurukoak jasotzen ziren bertan. Algoritmo bat aplikatuz ehunka esku marka aztertu zituen Pensilvaniako Unibertsitateko doktoreak, eta duela hamabi mila eta berrogei mila urte arteko aztarnen hiru laurdenak, nagusiki emakumeek egindakoak direla ondorioztatu zuen.

Snowren azterketa John Manning biologo britainiarrak gizon eta emakumeen hatzen luzeraren gainean egindako ikerketan oinarritu zen. Honen arabera, hatz luzea eta nagia oso bertsuak zituzten emakumeek; gizonezkoen kasuan ordea, hatz erakuslea nagia baino dezente luzeagoa zen. Ehunka esku ahur eta hatzen ezaugarriak konparatu ostean, lehen artistak emakumeak izan zirela ondorioztatu zuen ikerlariak. Bada teoria hau ezbaian jarri edo osatzen duen azterketarik ere, besteak beste, margolanak haurrek edo txamanek egindakoak izan daitezkeela diotenak.

Galderak

Esku marka hauek eta gure kobetan aurkitu diren margolan eta grabatuak ez dira beharbada berdinek eginak izango. Edo agian bai. Nola jakin nork eginak diren Armintza, Atxurra, Ekain eta gainerako hamaika kobetan agertutako margolan eta grabatuak? Nola jakin zergatik eta zertarako egin zituzten gure arbasoek langintza horiek? Eta Snowdenen teoriari tiraka, Euskal Herriko kobazuloetan aurkitzen eta ezkutatzen diren labar artearen egileak gure amonak izan baziren?

Teoriarik txalotuenak edo enpirikoki baieztagarrienak edozein direlarik ere, ezin da ukatu, begirada fintzera garamatzaten galdera hauek, bestelako moduak, munduak eta protagonistak badirela eta izan direla erakusten laguntzen digutela. Non eta nondik sortzen den artea? Ba besteak beste, seguruenera, galdera bat eta ugariren erantzunetan arakatu gura izatetik.