Duela egun gutxi Gemma Zabaleta eta Aitor Etxarteren elkarrizketa bat ikusi nuen, Eusko Ikaskuntzak bultzatutakoa, etorkizuneko hezkuntzaren ingurukoa. Aitor Etxarteren heriotzarekin piztu zitzaidan hari buruz gehiago jakitearen nahia, eta horregatik, beste gauzen artean, elkarrizketa hau topatu nuen. Uneren batean Gemmak eta Aitorrek, etorkizuneko hezkuntza irudikatzerako orduan, iraganari begiratzearen arriskuaz ohartarazten zuten, nostalgiatik begiratzearen arriskuaz. Eta baita ere, aurreregi jotzearen arriskuaz, errealitatearekin harremana gal zitekeela iritzita. Beraz, bien arteko orekan kokatzen zuten aurrera begirako ikuspuntua.

Elkarrizketa hau ekartzen dut hona sentsazioa dudalako egungo hezkuntzaren debatea iraganari begira gertatzen ari dela, etorkizunari begira baino. Nahiagoko nuke gure hezkuntza ereduaren inguruko eztabaida gizarte erronken inguruan kokatzea, eta horren baitara egokitzea, eta ez hainbeste debate ideologiko nire ustez hutsaletara – eta honekin ez dut esan nahi debate ideologikoak hutsalak direnik, baizik eta gertatzen ari diren horiek direla hutsalak-.  Izan ere, debate ideologiko horiek arriskua izan baitezakete askotan errealitatetik urruntzeko, eta nire errealitatera behintzat ekarri nahiko nuke iritzi artikulu hau.

Eta errealitateetara etorrita, eta etorkizunari begira jarrita, erronkak ugariak izan daitezke. Eta erronka horiek ez dira berdinak izango lurralde administratibo eta errealitate ezberdinen arabera. Eta horren baitan ere pentsatu beharko dugu dagokion hezkuntza sistema ereduak ez duela zertan homogeneoa izan beharrik, poliedrikoa ere izan daitekeela. Erronka eta testuinguruaren arabera beharko duela hezkuntza ereduak.

Bada niretzako erronka bat bereziki garrantzitsua dena hezkuntzaren alorrean, eta hori aukera berdintasunarena da. Gizarte kohesionatua eraiki nahi duenak ezinbestean galdetu beharko dio bere buruari zein punturaino erantzuten dion bere hezkuntza sistemak helburu horri. Izan ere, ikasle askorentzat hezkuntza bere bizitzaren aldaketarako pasaportea bihurtzen da. Badira klase sozial oso jakin bati lotzen zaizkien ikasleak, zail izango dutenak bere egoera aldatzea ez bada bere ikastetxe eta hezkuntza komunitateak eskaintzen dion bidetik. Eta ez naiz soilik baliabideetaz ari, unibertsaltasunez edo/eta bekez. Hori ere, baina ez bakarrik. Ekosistemaz ari naiz, ikasle horrek aurkituko duen komunitateaz, jasoko duen komunitateaz, elkarrekin eraikiko duen komunitateaz.

Eta…. erantzuten al dio gure hezkuntza ereduak lehen helburu horri? Nik ezagutzen dudan errealitatean behintzat ez. Errealitatea segregazioarena da, eta segregazioa diodanean ez naiz arraza edo kultura segregazioaz, baizik eta klase sozialen segregazioaz. Horrela bizitzen dut nik egunerokoan nire semeen eskolako bizitza. Eta horrek egunerokotasunean ondorioak ditu. Batetik, getoak sortzen direlako, klase sozialen getoak, horrek suposatzen duen guztiarekin; eta bestetik, ikastetxeetako klase horiek, haien problematika guztiekin, egoera erabat ezberdina duten beste klase batzuen ratio berak dituztelako. Eta beraz, ez da aukera berdintasuna egongo, sistema berak ez duelako aukera hori bermatzen. Eta hori horrela bada, ze gizarte kohesionatu irudikatu dezakegu etorkizunean?

Baina jo dezagun orain nik bigarrengotzat jartzen dudan erronkara, euskararena, eta euskararen erabilera eta ezagutza bermatzearena. Honetan ere, esango nuke hezkuntza ikasle jakin batzuek euskalduntzeko duten pasaporte ia bakarra dela. Eta hori nola lor liteke getizatuta dauden ikastetxeetan? Izan ere, horrelako guneetan euskalduntzea lortzen den ikasle bakoitza garaipen bat da guraso askorentzat. Hor ditugu gure seme alaben lagunak, elkarrekin jolasten direnak, eta euskaraz hitz egiten entzuten ditugunak. Eta euskalduntze kasu horiek ezin ditugu termino kuantitatiboetan neurtu, horretarako baldintzak ematen ez direlako, baina bai termino kualitatiboetan, gutxienez haur horiek beste etorkizun baterako aukera gehiago izango dituztelako. Hori ere bada gizarte kohesioa.

Zalantzarik gabe hori oso lotuta dago euskaldun komunitatearen zabaltzearekin. Eta horretan Ikastolei asko eskertu behar diegu, nire belaunaldian – orain guraso garen horietan – haiei esker zabaldu zelako gure herrian euskal hiztun komunitatea, eta orain gure euskalduntasun horretatik lortzen dugulako besteen euskalduntasuna. Noski, Euskal Herriko herri guztietan egoera ez da berdina. Errealitate soziolinguistikoak eta bereziki administratiboak zerikusi handia dute horretan, eta horren baitara erabaki beharko da hezkuntza eredua. Baina esango nuke, nirea bezalako herrietan – eta ez da bereziki herri euskalduna –, euskal hiztun komunitatea babestea baino komunitate hori zabaltzea tokatzen zaigula, beste errealitate batzuetara zabaltzea, beste moduetara euskaldunduko ez liratekeen horiek euskalduntzera. Azken batean, komunitatea sortzea, elkarrekin euskal komunitate berri bat sortzea. Eta geure buruari galdetuko bagenio ea oraingo hezkuntza ereduak horri erantzuten dion, nik ezetz esango nuke.

Eta nire iritziz hezkuntzak duen hirugarren eta azken erronkara jo beharko bagenu – izugarrizko garrantzia duen erronka -, gizarte aldakor honi begiratu beharko genioke, abiadura handiz aldatzen ari den gizarte honi.  Eta aldakorra den gizarte honetarako hezkuntza honek erantzunak baino galdera berriak behar ditu, momentura eta testuingurura etengabe egokituko diren galderak. Izan ere, oso adierazgarria da ikasleak ematen dituzten erantzunen arabera ebaluatzen direla, eta ez egiten dituzten galderen arabera, bereziki iraungitze data hain laburra duten galderez josiak gaudela ikusita. Gaurko erantzunek ez dute biharko balio, bihar galdera berriak egin beharko dizkiogulako geure buruari. Eta hori horrela izanik kreatibitatetik hezi beharko dugu gure gizartea – ez soilik ikasleak, baita langileak ere –, eta ez orain arteko ezagutza arrazionaletik, pertsona kreatiboak beharko ditugulako garai berrietarako. Egoera honetan gure herriak ez badio ilusioz hezkuntza eredu amankomun bati erantzuten, ez da egungo eta etorkizuneko erronka berriei erantzuteko gai izango. Estrategia amankomuna behar dugu, eraldatzailea, herri eta gizarte hobeago bat egiteko errotik aldakorra izango den estrategia. Eta hor ere, geure buruari galdetuko bagenio hezkuntza eredu honek behar honi aukera berdintasunez erantzuten ote dion, niretzat erantzuna ezezkoa litzateke.

Hor beraz niretzako garrantzitsuak diren hiru erronka, hiru galdera eta hiru erantzun. Eta ez dut inongo zalantzarik gertatzen ari den debate emozional eta sakon honetan parte hartzen ari diren edo garen pertsonek hiru erronka hauei erantzun nahi diegula, izan Ikastola komunitateko partaide edo izan eskola publiko komunitateko partaide. Eta hori horrela bada, zergatik ez gara adostasun berrietara heltzeko gai? Seguraski gure iraganarengatik. Iraganeko galderen erantzunetan kokatu dugu debatea. Baina esaten genuen bezala, egungo errealitateak galdera berriak behar ditu, eta ez ditugu oraindik galdera berri horiek burutu. Herri honek, 60. hamarkadan, galdera berriak eraikitzeko gaitasuna erakutsi zuen, eta galdera horiei erantzunez egundoko aurrerapena bizi izan dugu mende erdiz. Orain galdera berriak behar ditugu, baldintzarik gabekoak, etorkizunari begiratzen diotenak, eta horiek elkarrekin egin behar ditugu.   

Eta horretan jartzen hasita Hik Hasik, Joxe Mari Auzmendiren bidetik, Euskal Hezkuntza Sistema Publikorako egin zuen proposamena ekarri nahiko nuke gogora, hiru oinarri zituena: a) hezkuntza-eskumena duen administrazioak diru publikoz finantzatzea, eta finantzaketa horren guztiaren jarraipena egitea; b) eskola bakoitza autonomoa izatea bere hezkuntza-egitasmoa garatzeko, bai ildo edo estilo pedagogikoari dagokionez, bai ikastetxearen barne-antolaketari dagokionez; eta c) udalak herri-mailako hezkuntza antolatzeko eskumena izatea.

Uste dut hasiera ona izan litekeela debatea termino egokietan kokatzeko. Uste dut udalek eskumen handiagoak behar dituztela hezkuntza alorrean, ez soilik ikastetxeen mantentze lanetan. Uste dut gainera honi ikastetxeen autonomia gehituko bagenio, bere errealitatera egokituko litzatekeen hezkuntza eredua izango genukeela, komunitatera egokituko litzatekeen hezkuntza eredua. Eta uste dut doakoa eta unibertsala behar duela izan, publikoa. Eta niretzat arazoa ez da publiko izaera hori zein modutara lortzen den edo definitzen den – ados egonda debate kontzeptualarekin -. Arazoa niretzat behar dugun ereduak BAKARRA izan behar duela da, gainerakoan ez duelako aipatu ditugun erronkei erantzuteko gaitasuna izango. Ezin ditugu bi eredu edo hiru izan, bakarra behar dugu, nahiz eta poliedrikoa izan. Eta ezin dugu hori ustezko errepublika baten momentura atzeratu, gauza asko dagoeneko gure esku daudelako. Galdera berriak behar ditugu, hurrengo mende erdi bati erantzungo dioten galdera berriak.