Erronka bat gizateriarentzat
Giza historiaren aro luzeena, paleolitoa (K. a. 2.500.000-10.000), izotz-aro ezberdinek hartu zuten, munduko klimaren aldi epel laburren artean tartekaturik. Baina orain dela 12.000 bat urte, gutxi gorabehera, azken glaziazioa (geologoek Würm deritzotena) bukatu eta Holozenoa hasi zen, hots, orain arte bizi izan dugun aldi geologiko epela. Kalkulatzen da 8º eta 11ºC artean berotu zela munduko tenperatura. Kasko polarretako izotza urtu eta itsaso-maila igo zen; 120 bat metrora arte, taupada eta erritmo ezberdinetan. Lurralde zabalak urpean geratu ziren, penintsulak eta istmoak itsasarte bilakatu ziren eta orain Saharan dagoen eskualdea pixkanaka idortu eta basamortu bilakatu zen.
Berealdiko aldaketa klimatikoa izan zen, hainbestekoa ezen giza zibilizazioan ordura arte ikusi gabeko eraldaketak eragin baitzituen. Horren aurretik, munduko gizaki guzti-guztiak tribu nomadatan bizi ziren eta haien ekonomia ehizan eta bilketan oinarritzen zen. Baina, Holozenoaren hasierarekin batera, Ekialde Ertaineko Ilgora Emankorra eskualdean, Iraultza Neolitikoa gertatu zen.
Gizakiek landare eta animalia espezie basatiak etxekotu zituzten, eta ondorioz, nekazaritza eta abeltzaintza asmatu zituzten. Nomada izatetik sedentario izatera pasa ziren: lehendabizi herrixka txikietan egonkortu eta gero hiriak sortu zituzten. Elikagaiak kontserbatzeko beharrak teknika berriak garatzea ekarri zuen, hala nola zeramika, saskigintza eta beste asko. Soberakinen agerpenaren eta ekoizpenaren hazkundearen ondorioz, lanaren banaketa eta espezializazioa gertatu zen, merkataritza agertu zen eta gizarte-desberdintasunak areagotu ziren. Ez zen prozesu bizkorra izan, milaka urtetan luzatu zelako, baina aldaketen sakontasunagatik benetako iraultza bat izan zen.
Ordutik munduko klima ez da egonkor mantendu, hainbat gorabehera izan da. Adituen ustez Erromatar inperioaren amaiera ere klimaren hozte prozesu labur batekin loturik egon zen. Halaber, XVII. mendeko matxinadak eta gatazka sozialak Hotzaldi Txikia esaten zaion beste aldaketa klimatiko baten ondorio izan ziren, Europan uzta txarrak eta goseteak eragin baitzituen.
Industrializazioan, aldiz, gizakiok erregai fosilak erruz erabiltzen hasi ginen. Ordutik klima 1,1ºC berotu da eta aurreikuspen okerrenek, erritmo berean jarraituz gero, 2060rako 4ºCko igoera ere gerta litekeela esaten dute. Kontua da oraingoan klima bizkorrago aldatzen ari dela eta gainera, gizakiak berak eragindako prozesua izan dela. Aurrekariak ikusita, zer gerta litekeen jakinda, gure zibilizazioa prest al dago halako erronka handiari aurre egiteko?
Tennessee (AEB), 1820. Nathan Green esklaboa jaio zen, Uncle Nearest edo Osaba Nearest ezizenez ezaguna. Ez dakigu zehazki zein egunetan jaio zen eta, oro har, hari buruzko oso datu gutxi dauzkagu 1863. urtea arte, orduan lortu baitzuen emantzipazioa. Dakiguna da 1850eko... [+]
Centre Tricontinental erakundeak kongoarren erresistentzia historikoa deskribatu du The Congolese Fight for Their Own Wealth (Kongoko herriak bere aberastasunaren alde borrokan dihardu) dosierrean (2024ko uztaila, 77. zk). Kolonialismo garaian, Belgikako Force Publique-k... [+]
Balio digu ilunabarrarekin azken erretratu hori ateratzeko. Edo istant batean ordaintzeko barrako zerbitzariari eskatu berri diogun marianitoa. Eta ze arraio, Levi’sak imitatu nahi dituzten praken atzealdeko poltsikoan ezin hobeto datoz. Horretarako ere balio du... [+]
"Pictura est laicorum literatura", utzi zuen Umberto Ecok idatzita, Il nome della rosa eleberrian. Irudien bidez mintzatzen da herria, hitzez baino maizago. Artearen funtzio narratiboa nabarmena da Erdi Aroko irudietan, egungo begiekin zail gerta daitekeen arren haiek... [+]
XV. mende bukaeran edo XVI. mende hastapenean Belauntzako Katalina atxilotu, preso sartu, torturatu, guziaz desjabetu eta erbesteratu egin zuten, Oiartzungo Maritxurekin “haragizko harremanak” ukateagatik. 500 urtez isilean eta artxiboetan galdurik egondako... [+]
New York, 1960. Nazio Batuen Erakundeko bilkura batean Nigeriako kanpo ministro eta NBEko enbaxadore Jaja Wachukuk lo hartu zuen. Nigeriak independentzia lortu berri zuen urriaren lehenean. Beraz, Wachuku NBEko Nigeriako lehen ordezkaria zen eta kargua hartu berri... [+]
Gaurko egunez, duela 50 urte, Euskal Herriko langile mugimenduak bere historiako kapitulu garrantzitsua idatzi zuen. Hegoaldean 200.000 langilek greba orokorra egin zuten erregimen frankistaren aurka. Mobilizazio hark argi utzi zuen Euskal Herriko mugimendu antifrankista... [+]
Egungo Siriako Tell Umm-el Marra aztarnategian idazkunak dituzten hainbat zilindro aurkitu dituzte Johns Hopkins Unibertsitateko ikerlariek. Adituen ustez buztinezko pieza hauetan idatzitako zeinuak alfabetikoak izan litezke.
K.a. 2400 urtean datatu dituzte zilindroak eta... [+]
Iruñea, 1939. Urte hasieran, hiriko zezen-plaza kontzentrazio-esparru modura erabili zuten frankistek. 3.000 gerra presorentzako edukiera izan zuen ofizialki; Nafarroan une horretan fronterik ez zegoenez, gerra presotzat baino errepresaliatu politikotzat jo behar dira han... [+]
Astelehenean abiatu zituzten lanak eta frankismo garaiko 20 biktima berriren gorpuak topatu dituzte honezkero. Asteburura arte luzatuko dute gorpuzkiak lurpetik ateratzeko hirugarren kanpaina.
Donostiako Udalak Mikel Zabalza Garateren (1952-1985) omenezko plaka bat jarriko du larunbat honetan (hilak 30), Guardia Zibilaren Intxaurrondoko kuartelaren aurrean (Baratzategi kalea, 35). Guardia Zibilak gaurko egunez atxilotu zuen Zabalza, 1985ean, Altzako bere etxean... [+]