Eguzki-lore meteorologoa
Mendirik altuenetako okoilu gordeetan. Ziztu biziz haize hotzak zazpi hilabetez neguztatzen duen zokoan. Udan igotzen dituzten azienda saldoek motzean eusten dioten belaze bazterretako zuhaixken altzoan. Bertan ezin biziraunari eutsi eta basoak ere txil egin eta urrun-urrunera gibelatzen diren zoko-mokoetan. Hor topatuko duzu elezaharrenetik jaulkitakoa dirudien landare aztarrena, denboretako erlikia arantzatsua: eguzki-lorea.
Karaitza oinarri duten lur aldapatsu drainatuetan hazten da, bakean utziz gero… Etxeetan kutun edota amuleto gisa jartzeko ohitura asko zabaldu da eta, mendian desagerrarazten ari garenez, hartzeko debekua arautua da.
Etnografia lantzen dutenek bildutakoetatik dakizkigu eguzki-lorearen eta gure arteko eman-hartuak. Egun horrelakoen jaulkiz dakigu sendabelar handia izan dela. Bere sustraiaren ura da ezagunena: besteak beste, tripetako bizioak edo zizareak botatzeko, hidropesiadunak flakatzeko, txiza egin ezin dutenak oneratzeko eta ardoarekin batera hartuta sugeen pozoiari aurre egiteko. Sustraia bera janez gero hiltzeko arriskua dago; adibidez animaliaren bat hil nahi izanez gero, formula hau ematen du Pio Font i Quer botanikari ezagunak Dioscorides medikuari jasoa dela esanez: “Nahasi sustraia, irina, ura eta olioa txakurra, txerria edo arratoia hiltzeko”. Baita pertsona ere, eransten du Piok berak.
Babesletzat dugu eguzki-lorea etxeetan. Ateetan jartzen da eguzkirik ez dagoenean haren lana egiteko. Izaki gaiztoak, gaitzak, ekaitzak eta antzekoak uxatzen ditu. Zabaldua da sorginak etxean ez sartzeko trikimailua ere badela eguzki-lorea. “Okerkeriaren” bat egiteko asmotan etxera hurbiltzen direnean, atean eguzki-lorea topatzean ezinbestean haren erdiko lore multzoak dituen loretxoak banaka-banaka zenbatzen gelditzen dira eta amaitzerako egunabarra agertzen da, eta sorginak ezinbestean argitatik ihes egin behar du.
Berari esateko “sorgin-kontra” izena jaso zuen Telesforo Aranzadik Beizaman; baita “ilargi-lore” ere. Gorritin “astalar” eta Olaztin “otarraska” izenak ere jaso zituen 1929an argitaratutako Nombres de plantas en euskera artikuluan. Jose Migel Barandiaranek Ataunen jaso zuen, baita ere, “ilargi-belar”. Beraz, eguzkiarekin adina lotura badu ilargiarekin ere. Bestetik “astalarra”, “basalarra” eta “kardalora” behintzat ere esaten zaio. Bi espezie ditugu: eguzki-lore laburra (Carlina acanthifolia) eta eguzki-lore luzea (Carlina acaulis).
Erdiko lore multzoaren inguruan duen braktea distiratsuzko eraztunak aparteko dotorezia eransten dio. Baita bestelako erabilpenik ere. Braktea horiek hezetasunaren arabera mugitzeko gai dira: aire lehorra dagoenean zabal-zabal egiten dira eta hezetasun handiarekin beregain bildu, barruko loreak babestu nahiko balituzte bezala. Barometroa da, beraz. Frantsesez “chardon baromètre” (barometro kardua) eta alemanez “wetterrosen” (eguraldiaren arrosa) esaten diote. Nire ustez, sorginen uxatzeko baino eguraldiaren iragarle gehiago erabiliko zen. Sorginena istorio polita da, baina kanpoko lanetarako eguraldi iragarle fidagarri bat izatea kontuzkoagoa ez al da?
Tradizioan sendagai izan da eta esanahi sakona du eguzki-loreak, baina gaur egun dekorazio kuttun huts ez al da? Hala ere etxean nahi izatera, oraindik mendi txokoren batean lore arrastoren bat topatuko duzu: haziak eskuratu, datorren otsail-martxoetan erein eta hurrengo urteko udan lorea izango duzu.
Administrazio Epaitegiak arrazoia eman dio EH Bilduk Lizarrako plantilla organikoaren hizkutnz profilen aurka jarritako helegiteari.
Emakume bakoitzaren errelatotik abiatuta, lurrari eta elikadurari buruzko jakituria kolektibizatu eta sukaldeko iruditegia irauli nahi ditu Ziminttere proiektuak, mahai baten bueltan, sukaldean bertan eta elikagaiak eskutan darabiltzaten bitartean.
Ibon galdezka etorri zait Bizibaratzea.eus webguneko kontsultategira. Uda aurre horretan artoa (Zea mays) eta baba gorria (Phaseolus vulgaris) erein nahi ditu. “Arto” hitza grekotik dator eta oinarrizko jakia esan nahi du, artoa = ogia; arto edo panizo edo mileka... [+]
Nekazal eremu lehor baten erdian ageri da putzua. Txikia da tamainaz, eta ez oso sakona. Egunak dira euririk egiten ez duela, baina oasi txiki honek oraindik ere aurretik bildutako urari eusten dio. Gauak eremua irentsi du eta isiltasunaren erdian kantu bakarti bat entzun da... [+]
Zuhaitza esnatzear dago, kimuak ageri dira adarretan. Gutxi falta da loraldirako, laster aro berria hasiko du, indarberrituta.
Hotza gogor ari du. Ez denean, baina aurtengo neguan lurralde batzuk ederki jotzen ari du. Eta intsektuek nola irauten dute, udaberriarekin indarrean berragertzeko? Kaleko galdera izan dut bart. Hortik intsektuen adimendu eta buruargitasunera koxka ttikia dago. Berritu ditugu... [+]
Mauleko Euskalduna ostatuak urteak daramatza Zuberoako etxe ekoizle txikien produktuekin lanean, eta hiriburuko ostatu parean eraikin bat erosi zutenean proposamena egin zien laborari horiei berei: zergatik ez ireki hurbileko ekoizleen saltokia bertan? “Motibatuta zegoen... [+]
Trebea, burutsua eta iheskorra; olagarro arruntak, izenak hala adierazten ez badu ere, aparteko trebetasunak ditu. Itsas molusku zefalopodo haragijale honek txundituta gauzka, bere ezaugarri eta ahalmen bitxiekin. Ornogabe guztien artean adimentsuena da, besteak beste.
Irakurlea dagoeneko jakitun dateke Euskal Herrian askatasunaren alde egon den eta dagoen gatazka politikoaren ondorioz urte luzetan kartzelan, erbestean edota deportazioan bizi behar izan duten euskaldunak, etxerako bidean, beren bizitza berregiten hasteko izaten dituzten... [+]
Azken glaziazioan Euskal Herriko lurraldea zapaltzen zuten mamutek, leizeetako hartzek, bisonteek eta baita hienek ere. Elur iraunkorrera eta hotzera egindako animalia horiek desagertu egin ziren baldintza glaziarrekin batera. Baina dinosauroen desagerpenaren garaian ugaztun... [+]
Pandemiaren ondorengo testuinguruan, elikadura –ustez oinarrizko eskubide den hori– lantzeko mugitzen hasi zen talde bat Gasteizen. “Militantzia esparruan beste gaiak jorratzen ari ziren ordurako, etxebizitzarena kasu, baina elikadura ardatz hartuta ez zegoen... [+]
Mingrana urrutitik ekarritako fruitua da. Punisagarra da mingrana edo alesagarra edo alegorria edo milagrana edo xokorra edo granada: Punica granatum. Punica izena latinetik dator, eta “punicum malum” izenaren laburdura da, eta punicum horrek Poenus edo Phoinikes du... [+]
Errezilera bizitzera joan eta sagarrondoak landatu zituen Satxa Zeberiok, Bio-K proiektuaren bultzatzaileak, duela zenbait urte. “Iritsi zen sagarrekin zerbait egiteko momentua, eta sagar zukua eta sagardoa ekoizteari ekin genion orduan”, azaldu du. 2015ean sortu... [+]
Agur negu. Negu betea da eta badoa. Mimosak (Acacia dealbata) eta magnoliak (Magnolia soulangeana eta Magnolia stellata) loratu dira, ongi etorri beraz loraldi nagusiei. Baina kontuz hotzarekin. Dagoeneko egun-argia ordubete pasatxo luzatu bada ere, zehar begiratuz bada ere... [+]
Gurean hain ezaguna den hegazti hau ustelzale porrokatua da, eta honek ez dio fama onik ekarri. Batzuek arrano, buitre, futre, hatxarrano edo mirusai deitzen diote; izen ofiziala sai arrea (Gyps fulvus) da.