Eguzki-lore meteorologoa
Mendirik altuenetako okoilu gordeetan. Ziztu biziz haize hotzak zazpi hilabetez neguztatzen duen zokoan. Udan igotzen dituzten azienda saldoek motzean eusten dioten belaze bazterretako zuhaixken altzoan. Bertan ezin biziraunari eutsi eta basoak ere txil egin eta urrun-urrunera gibelatzen diren zoko-mokoetan. Hor topatuko duzu elezaharrenetik jaulkitakoa dirudien landare aztarrena, denboretako erlikia arantzatsua: eguzki-lorea.
Karaitza oinarri duten lur aldapatsu drainatuetan hazten da, bakean utziz gero… Etxeetan kutun edota amuleto gisa jartzeko ohitura asko zabaldu da eta, mendian desagerrarazten ari garenez, hartzeko debekua arautua da.
Etnografia lantzen dutenek bildutakoetatik dakizkigu eguzki-lorearen eta gure arteko eman-hartuak. Egun horrelakoen jaulkiz dakigu sendabelar handia izan dela. Bere sustraiaren ura da ezagunena: besteak beste, tripetako bizioak edo zizareak botatzeko, hidropesiadunak flakatzeko, txiza egin ezin dutenak oneratzeko eta ardoarekin batera hartuta sugeen pozoiari aurre egiteko. Sustraia bera janez gero hiltzeko arriskua dago; adibidez animaliaren bat hil nahi izanez gero, formula hau ematen du Pio Font i Quer botanikari ezagunak Dioscorides medikuari jasoa dela esanez: “Nahasi sustraia, irina, ura eta olioa txakurra, txerria edo arratoia hiltzeko”. Baita pertsona ere, eransten du Piok berak.
Babesletzat dugu eguzki-lorea etxeetan. Ateetan jartzen da eguzkirik ez dagoenean haren lana egiteko. Izaki gaiztoak, gaitzak, ekaitzak eta antzekoak uxatzen ditu. Zabaldua da sorginak etxean ez sartzeko trikimailua ere badela eguzki-lorea. “Okerkeriaren” bat egiteko asmotan etxera hurbiltzen direnean, atean eguzki-lorea topatzean ezinbestean haren erdiko lore multzoak dituen loretxoak banaka-banaka zenbatzen gelditzen dira eta amaitzerako egunabarra agertzen da, eta sorginak ezinbestean argitatik ihes egin behar du.
Berari esateko “sorgin-kontra” izena jaso zuen Telesforo Aranzadik Beizaman; baita “ilargi-lore” ere. Gorritin “astalar” eta Olaztin “otarraska” izenak ere jaso zituen 1929an argitaratutako Nombres de plantas en euskera artikuluan. Jose Migel Barandiaranek Ataunen jaso zuen, baita ere, “ilargi-belar”. Beraz, eguzkiarekin adina lotura badu ilargiarekin ere. Bestetik “astalarra”, “basalarra” eta “kardalora” behintzat ere esaten zaio. Bi espezie ditugu: eguzki-lore laburra (Carlina acanthifolia) eta eguzki-lore luzea (Carlina acaulis).
Erdiko lore multzoaren inguruan duen braktea distiratsuzko eraztunak aparteko dotorezia eransten dio. Baita bestelako erabilpenik ere. Braktea horiek hezetasunaren arabera mugitzeko gai dira: aire lehorra dagoenean zabal-zabal egiten dira eta hezetasun handiarekin beregain bildu, barruko loreak babestu nahiko balituzte bezala. Barometroa da, beraz. Frantsesez “chardon baromètre” (barometro kardua) eta alemanez “wetterrosen” (eguraldiaren arrosa) esaten diote. Nire ustez, sorginen uxatzeko baino eguraldiaren iragarle gehiago erabiliko zen. Sorginena istorio polita da, baina kanpoko lanetarako eguraldi iragarle fidagarri bat izatea kontuzkoagoa ez al da?
Tradizioan sendagai izan da eta esanahi sakona du eguzki-loreak, baina gaur egun dekorazio kuttun huts ez al da? Hala ere etxean nahi izatera, oraindik mendi txokoren batean lore arrastoren bat topatuko duzu: haziak eskuratu, datorren otsail-martxoetan erein eta hurrengo urteko udan lorea izango duzu.
Otsailean, neguaren erdigunean gauden honetan, lehentasuna gorputza ondo ureztatua edukitzea da. Intxaurrondoa egiten ari den bezala: sustraiak neguan biltegi gisa erabiltzen ditu, sustrai motz eta lodiak behar ditu, ura eta lurreko mantenugaiak biltzeko.
Txerri-hiltze sasoia da negua. Hotzak beroarena errazago kenduko dio. Guri ere txerriez hitz egiten dugunean beroarena behinik kenduko baligute!
Urteak daramatza Ipar Euskal Herriko Biharko Lurraren Elkarteak (BLE) bioaniztasun landatuaren inguruan lanean. “Hainbat proiekdu ditugu abian, eta horietako bat baratzeko hazien ingurukoa da”, azaldu du Nico Mendiboure Hazi Sareko kideak. Duela lau bat urte hasi... [+]
Gaur egun Lur planetan bizi diren intsekturik handienek 30 cm inguruko tamaina izan dezakete, gizaki baten seiren bat, gutxi gorabehera. Horien artean daude tximeleta eta sits erraldoiak edo kakalardo potoloak. Halako izaki harrigarrien aurrean nola bada erreparatu lau... [+]
Lapurdiko hezegunea funtsezkoa da biodibertsitatearen biziraupenerako. Proposamena eremuan zabaldu dute eta Errobi inguruko sistema hidrauliko osoa barnean izango luke; Baionako, Angeluko, Basusarriko, Milafrangako eta Uztaritzeko Aturri ibaiaren ibaiadarrak, esaterako. Bost... [+]
Urte berriaren hasieran asmo berritu egiten gara dirudienez, eta egin beharreko zereginen zerrendak egiten ditugu gutako batzuk. Egiteko horien artean irakurtzeko ditudan liburuen zerrenda izaten da bat, gero eta zerrenda gizenagoa. Zuetako ez gutxik zer irakurtzen dudan galdetu... [+]
Sekula bananarik jan ez duten bi lagun ezagutzen ditut; nerau bat. Bananazalea da, ordea, jendea. Afrika eta Asia aldean sortutako landare generoa da banana (Musa x paradisiaca), baina gaur egun Ameriketan ere asko egiten da. Ekoizlerik handiena India da, eta esportatzaile... [+]
Nekazaritzan trebatzeko eta proiektu propioak abiatu aurretik ekoizpenean eta merkaturatzean norbere burua probatzeko, abian dira gurean nekazaritzako hainbat test gune. Araban, 2023an abiatu zuten Aleko nekazaritzako test gunea, baina, antzeko egitasmo gehienekin alderatuta,... [+]
Arboletako hostoak eroriak dira eta basoko lurra estalia dute. Lurraren eta hosto gorrituen artean, alabaina, sortzen da geruza fin bat, arreta gutxi jasotzen duena, baina espezie askoren biziraupenerako garrantzi handia izan dezakeena. Hezetasuna mantentzen du, zomorroak... [+]
Lursailaren jabeak hitzarmena sinatu du Lurgaia Fundazioarekin eta Sagarrak talde ekologistak deialdia zabaldu du landaketara batzeko. Zaraobe Institutuko ikasleak asteartean aritu ziren zuhaitzak landatzen.
Itsason (Gipuzkoa) elkarren ondoan dauden bi baserri dira Urteaga eta Urkulegi, duela zenbait urte elkartu eta proiektu bateratua martxan jarri zutenak. “Bi baserriak elkartu eta ekoizpen proiektua abiatu genuen, eta 2011tik dedikazio osoarekin ari naiz honetan”,... [+]
Sudurrak egia dio. Zaila da sudurra engainatzea. Usaimena saihestea ezinezkoa da. Sudurretik garunerako lotura bidearen ikerketa zirraragarria, liluragarria, zoragarria da makina bat ikerlarirentzat. Usainaren eta memoriaren arteko zubia azkarrena ez bada, bizkorrenetakoa bai... [+]
Duela 180 milioi urte Pangea kontinentea zatitu zenerako ikasia zuen aingirak Thetis itsasoa zeharkatzen. Ordudanik kontinenteak mugituz joan dira, eta aingira espezieak ezberdinduz. Jatorrizko arbaso beretik bereizi diren 20 aingira espezieen artean, gurea da, ibai-aingira edo... [+]
Oporlekuekin soilik lotuko dituzte askok Balear Uharteak, baina agroekologiaren eta kontsumoaren bueltan mugimendu bizia dute Mallorca irlan: Associació de Varietats Locals de Mallorca (tokiko hazi barietateen elkartea) da horren adibide. Abenduaren hasieran, elkarte... [+]
Muturreko lehorte eta euriteak normaltasun berria bilakatu zaizkigu. Areagotzen dituzten kalte ekonomiko eta ekosistemikoen artean, laborantzak pairaturikoak ez dira txikienak. Bereziki, lehorte garaietan zaluegi idortzen diren edota eurite handietan ur guzia xurgatu ezin duten... [+]