EAEko Udal Legearekin ahalbidetzen zen euskara hizkuntza nagusia zen herrietan, hau da, herritarren gehiengo handiak euskaraz dakiten UEMAko herrietan, administrazioak zenbait dokumentazio euskaraz sortzea, gaztelaniazko itzulpenik gabe. Hori bai, beti ere eskubidea emanez inork propio eskatzen bazuen, gaztelaniaz ere guztia jasotzeko.

2016an onartu zen eta 2019an dekretua onartu zuen Eusko Jaurlaritzak, hizkuntza ofizialak udaletan nola erabili arautzeko. Horren arabera, aipatu herririk euskaldunenetan, euskara lehenetsiko zen ondorengoetan: udalaren deialdiak, bileretako gai ordenak, mozioak, boto partikularrak, akordio proposamenak, komisio informatiboen txostenak, akordioak eta aktak.

Udal Legea onartu zenean, Espainiako Estatuaren Abokatutzak auzitan jarri zituen hainbat artikulu, eta horien artean, orain baliogabetu duten 6.2 artikulua. 2017an, ordea, akordioa lortu zuten Espainiako Gobernuak eta Eusko
Jaurlaritzak, legearen interpretazioari buruz, eta hor itxi zen kontua. Hori ezerezean geratu da orain.

Vox eskuin muturreko alderdiak helegitea jarri zion dekretu horri eta EAEko Auzitegi Gorenak, helegiteetan sartu aurretik, erabaki zuen osoa Espainiako Konstituzio epaitegira igortzea dekretu osoa, bi hizkuntzen arteko desoreka sortzen ote zuen zalantzak zituelako Luis Garrido buru zuen epaitegiak.

Asteazken honetan Espainiako Konstituzio Epaitegiak onartu egin du Cesar Tolosa Tribiño magistratu kontserbadorea txostengile duen epaia (hemen epaia, gaztelaniaz) eta ebatzi du Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan onartutako lege horrek “bi hizkuntza koofizialen artean desoreka sortzen duela, gaztelaniaren erabilera azpiratzen duela euskararen ezezagutzara”. Cándido Conde-Pumpido buru duen epaitegian, epaia ez da aho batez hartu. Bi boto partikular aurkeztu dituzte Laura Díez eta Ramón Sáez epaileek, eldiario.es-ek jaso duenez.

Ez da lehen aldia udalerri euskaldunetan euskara hutsez funtzionatzea oztopatu nahi duten epaiak ematen dituztela. 1999an, adibidez, Espainiako Auzitegi Gorenak legez kanpo jo zuen Hegoaldeko udalek euskara hutsez jardutea.

Orduan, Aizarnazabalgo Udalak 1992an onartutako ordenantzaren harira kaleratu zuten epaia. Bertan esaten zen euskara hutsean aritzea "diskriminatzailea" zela. Erroldaren arabera, ordea, 544 biztanletik 541 euskaldunak ziren, eta hiru soilik erdaldunak. Pertsona horiek sekula kexatu ez baziren ere –idatziak ulertzeko eran bidaltzen zitzaizkien edo tramitazioak gaztelaniaz egiteko aukera bermatzen zitzaien–, Espainiako Auzitegi Gorena tartean sartu zen gaztelania inposatzeko herririk euskaldunenetan ere.

Ordutik, UEMAko udalak saiatu izan dira gaztelaniaz beharrean euskaraz funtzionatzeko bide juridikoak topatzen. Alabaina, azken hilabeteetan epai euskarafobo ugari ebatzi dituzte epaitegiek eta besteren artean, euskalgintzako eragile nagusiak bateratzen dituen Kontseiluak salatu izan du oldarraldi judizial bat pairatzen ari direla euskaldunak. "Oldarraldi judizialaren soka amaigabean kolpe handi bat euskararen normalizazioari, euskaldunon eskubideei, herritarren eta erakundeen erabakimenari, ekitatean oinarritutako elkarbizitzari. Azaroaren 4an denok Bilbora!", adierazi du sare sozialetan Idurre Eskisabel buruak.