Calçota, katalanen tipula morroa
Baratzerako udako nagiak astindu ditzagun. Lehen udazkenean izaten zen sagardoaren txotx denboraldiaren hasiera, orain neguaren zilborrean izaten dugu. Ezagun katalanen bat duen edozeinek pentsa dezake sagardo gozoa calçot tipula erreekin dastatzeko atzeratu eta sortu zela txotx bolada berria.
Sagardoa gorabehera, irailean heldu baratzerako calçotari. Tipula (Allium cepa) da calçota, zenbaitek formagatik porrua (Allium porrum) dela badio ere. Izan ere, izena bera ere hortik datorkio: tipula landatu eta sortzen den landarea lurreztatzearen lurreztatzeaz burua egin beharrean porruaren forma luzexka sortzen du. Calçot katalaneko “calçar” aditzetik dator, lurreztatu esan nahi du edo, Euskal Herriko ipar-ekialdean esaten duten eran, “ondoztatu”. Tipulak lur azalean egiten du burua eta bururako grina hori piztu orduko lur azala gorago jartzen bazaio burua han egin behar, eta gero eta gorago, eta azkenean buru borobil zapala izan beharrean luzanga izango da.
Calçotak ziklo oso luzea du. Tipula berezi horren hazia udazkenaren amaieran, azaroa aldera, ereiten da, otsailean landatu eta ekaina-uztaila aldera tipula burua jaso. Honaino tipularen ziklo arrunta du. Tipula buru lehor hori, kontserbatzeko jaso edo jan beharrean, irailean edo urriaren hasieran landatuko da. Horrekin bigarren urteari ekiten dio, berak eta baratzezainak. Goiko muturra moztu eta landatzen dira, ilada artean 80 zentimetro eta burutik burura 30 utzita. Buruaren erreserbetatik kimu berriak etorriko dira, 5-15 artean buruko. Sorta hori lurreztatu beharko da; kimu horiek luzatu ahala haien ipurdiari lurra eman. Aipatu bezala, horrek kimua luzatzera behartzen du, bide batez tipula buru forma izan beharrean porru itxura luzea hartzen du (lurpeko zatia 15-25 cm), zurituaz eta bere dasta finduz. Zuritutako barazkien dasta beti aldatzen da, sotilagoa da, mikaztasun dotoreago bat garatzen dute: apioak (Apium graveolens var. dulce), karduak (Cynara cardunculus), urazak (Lactuca sativa), eskarolak (Cichorium endivia) eta abarrek.
Lurreztaketa hiruzpalau aldiz egin behar da, eta noiz atera eta erre zeuk erabaki, baina burua jarri dugunez, bi urtekoa izango da udaberrian, eta zildu, loratu eta hazia emateko joera azkar piztuko zaio, eta beraz, luze etsi gabe jaten hasi. Jeneralean azaro eta apiril artean jaten da; onena garretan erretzea da, jaterakoan kanpoko hosto erreak kendu eta barruko erregosiak jan.
Landarea beharrean tipula buruak eskuratu behar dituzu. Eta merezi ote duen? Nire ustez bai. Saioa egin eta esango diguzu. Atxondoko Biezko Baserriko Aner lagunak “Blanca gran tardana de Lleida” deritzan aldaera erabiltzen du, Catalunyan sonatuena. Tipula gorriekin ere saioak egin izan dira. Honako tipulina egiteko erabiltzen den “Babosa” aldaera proposatzen du berak.
Behar bereziak bi ditu. Batetik, janari asko eskatzen du, aurrez ongarri ondu-onduarekin eskuzabal ongarritutako lurra nahi du. Hurrengo urtean gogoan izan, ongarritu gero tipula horiek jarri nahi dituzun lurra aurreko uztarekin. Eta, bestetik, gogoratu, tipula da: tipulak gorrotatzen ditu lur motelak, astunak, buztintsuak eta urasetutakoak. Lur harroak maite ditu.
Calçotari ez baina bere sasoi berean hemen lantzen den tipulari tipula morroa edo tipula morrona esaten zaio. Burua jartzen da baina ez dago lurreztatzeko ohiturarik. Burutik sortutako kimu horiek bere motzean jaten dira negu partean.
UNESCOk Munduko Biosfera Erreserben Sarea zabaldu du hamaika izendapen berrirekin, horien artean da Iratiko Oihana. Astearte honetan jaso dute diploma Zaraitzu eta Aezkoa ibarretako presidenteek Ariben.
Garbiñe Larreak Kosmetikoak sendabelarrekin liburua argitaratu berri du ARGIArekin. "Egin ezazu zuk zeuk" filosofia kosmetikoen mundura ekarrita, egunerokoan behar diren produktuak egiteko liburu teoriko-praktikoa da. Eskuragarri dago azoka.argia.eus webgunean.
Gero eta gehiago ikusten dira orkideak gure etxe barruetan. Bulego, denda, ile apaindegi, non ez daude landare edergarri horiek?
Badoaz basoak kolorez aldatzen, haizea hozten eta egunak mozten. Badator negua, eta lur lehorrean ageri da; baita itsasoan ere. Animalia migratzaileak hasi dira hegoalderanzko bidean, eta zerutik kurriloak hegan pasatzen diren bitartean, itsasotik zerea doa, ur epelagotara... [+]
Garbiñe Larreak Kosmetikoak sendabelarrekin liburua aurkeztu du azaroaren 7an Donostian. Azala, ilea eta gorputzeko hainbat atal garbitzeko eta zaintzeko behar ditugun produktuak guk geuk egiteko argibide eta informazio osoa ematen du liburuak. Auzi hau ez da azalekoa,... [+]
Naturopatiaren eta iridiologiaren mundutik iritsi zen Eztizen Agirresarobe Pineda ezkiotarra kosmetika naturalaren mundura: “Hirugarren urtea dut naturopatia eta iridiologia ikasketetan, baina lehenagotik ere egiten nituen ukenduak, kakaoak, eta antzekoak”, azaldu... [+]
Mendirik altuenetako okoilu gordeetan. Ziztu biziz haize hotzak zazpi hilabetez neguztatzen duen zokoan. Udan igotzen dituzten azienda saldoek motzean eusten dioten belaze bazterretako zuhaixken altzoan. Bertan ezin biziraunari eutsi eta basoak ere txil egin eta urrun-urrunera... [+]
Sardina bat... bi sardina... topatu ziren...
Atlantikoan, Mediterraneoan, Indikoan, Pazifikoan… Gauez bada, 25-55 metroko sakoneran; egunez sakonago, 100 metrorainokoan, harrapariengandik babesteko.
Udazken betean gaudela arnas bideei erreparatu beharra daukagu, garai honetan ia gehienok izango baitugu katarroren bat. Hori bakarrik denean gustura, arnasbideetako gaitz larriagoak zeharo gaiztotuta dabilzkigulako azkenaldian. Gure artean aurre zaintza egitea ohitura zabaldua... [+]
Urriaren 26an Amillubi kolektibizatutako lurretan auzolana eta Haziak liburuaren aurkezpena egin dituzte. Zestoako Portale Kultur Elkarteak eta Amillubi proiektuak elkarrekin antolatu dute ekitaldia.
Euskal Herrira 2018an iritsi zen. Bertakotu eta euskaldundu den migratu bat gehiago. Ongi etorri. Gutxi batzuk hasieran, izurritea 2023rako.
Umetatik baserrian bizi izan dira Gillen eta Bittor Abrego Arlegi anaiak, Lizarraldean, Iguzkitza herrian. Familia abeltzaina izan da haiena baina baserria eta lursailak haien esku gelditu zirenean, proiektuari buelta bat ematea erabaki zuten bi anaiek: “Lur zatia eta... [+]
Ürx’aphal bat badügü
herrian trixterik,
Nigarrez ari düzü
kaloian barnetik,
Bere lagün maitiaz
beit’izan ützirik:
Kuntsola ezazie,
ziek adixkidik.
Zer da zuretzat sukaldea? Niretzat, suaren tokia, sua dagoen aldea. Etxearen bihotza da, lapikokoa mimoz eta maitasunez prestatzeko lekua. Gero, mahai inguruan jateko, dastatzeko, partekatzeko eta disfrutatzeko tokia. Sasoikoa jateko sukaldera sartuko gara.
Mugek itotzen gaituzte. Ondo esanda, mugek itotzen naute; izan ere, izango da baten bat zeina mugen estuasunean bertan gozo ederki sentituko den. Ni itotzen naute baina, harrigarria, mugak desegin daitezke. Lursail baten mugak, auzo baten mugak, udal baten mugak, eskualde baten... [+]