Hondamendiak komunitate askoren bizigai askoren galtzea ere ekarri zuen, besteak beste abereak eta ur hornitura. 2015ean izan zen Mariana presako hondamendi ezaguna, eta orduan gertatu zen bezala, inguruko komunitateei ez ezik, ibaian beherako guztiei ere eragin zien. Paraopeba ibaia São Francisco ibaiarekin elkartzen denean, Três Marias urtegi handia dago, eta horrek arrisku handia ekarri zuen.

Ezbeharretik hiru urtera kutsadura arazoak handiak dira eta inguruko herritarrek oraindik ez dute Paraopebako ura kontsumitzeko aukerarik. Pandemiaren etorrerak gogor zigortu du Brasil eta egoera bereziki kaskartu du Brumadinhon. Istripua gertatu tokitik ibaian behera komunitate indigena ugari bizi zen, ibaiaren menpekoak erabat. Pataxo-Hahahae herriko kideak, adibidez, pisuetan eta beren bizimodua erreproduzitu ezin duten leku batean birkokatu zituzten. Urtegiek Kaltetuen Mugimenduaren (MAB) ustez, “krimenaren inpaktuak bere horretan dira edo areagotu egin dira”.

Pataxo-Hahahaek Valeren trenbidea okupatuz.

Urtarrilaren 25ean, “krimenaren urteurrenaren egunean”, Pataxo-Hahahaek Valek burdina trenez ateratzeko erabiltzen duen trenbidea okupatu zuten. Vale da munduko burdin ekoizle handiena. Sucupira Pataxó-Hahahae-ko bozeramaileak Democracy Now telebista kanalari esan zionez, “trenbidean nago nire herriarekin, gure lurraldea eskatzen. Aski da! Valek beste lurralde bat eman behar digu, gure herrixka mineralez kutsatuta baitago. Urak ekarri zituen mineral horiek guztiak gure ur hornidurara eta gure etxeetara”.

Hiru urte geroago kalte-ordainik ez!

Baina, zalantzarik gabe, larriena da hiru urte geroago kalte-ordainak eta konponketak bideratu gabe jarraitzen dutela. MABek salatu duen bezala, kaltetuen eskubideei boikota egiten jarraitzen du Valek. 2015eko Marianaren esperientzia tristetik abiatu zen MAB. Tristea sortutako hondamendiagatik, baina baita Samarcoren portaeragatik ere. Samarco da Vale eta BHP Billitonen arteko partzuergoa. Garai hartan sortu zuten Renova Fundazioa, meatzaritzaren egitura paraleloa, teorian konpaniaren, erakundeen eta kaltetuen partaidetzarekin osatua. Egitura paralelo bat izanez, Vale konpainia babestu du eta edozein konponbide prozesu oztopatzea lortu. MABek argi izan zuen ez zuela onartuko horrelako bitartekaritzarik Brumadinhon, eta kaltetuen eta konpainiaren arteko negoziazio zuzena nahi zuela berretsi zuen.

Hiru urte hauetan, Vale ahalegindu da kaltetuen kopurua txikitzen, baina azkenean ez du lortu eta Brumadinhoko presaren leherketaren 150.000 kaltetu aitortu dira. MABeko zuzendaritzak bere adierazpenean planteatzen duen bezala, konpainia eta gobernua kaltetuak prozesutik kanpo uzten saiatu dira. Kaltetuek, baina, haiei dagozkien prozesu eta erabaki guztietan parte hartzea eskatzen dute, kaltetuen diskriminaziorik eza eta antolatzeko askatasuna bermatzea.

Hiru urte geroago, egoera konpontzetik urrun dago. Soniamara Maranho MABeko bozeramaileak ARGIAri azaldu dionez, “272 pertsona hil dira eta ez dago Vale enpresaren aurkako zigorrik. Biktimentzat mingarriena zigorgabetasuna da”. Jakina, Valek eragindako atzerapen-prozesu horretan pandemia-egoerak ere izan du eragina.

Ingurumenaren eta Gizartearen Defentsarako Estatuko Elkartea (AEDAS) aukeratu zuten Brumadinhoko kaltetutakoek Valerekin eta erakundeekin bitartekaritzan aritzeko. AEDAS 2000. urtean sortu zuen Casa Nova komunitateak, bere eskubideak defendatzeko: Pilar proiektu hidroelektrikoaren mehatxupean zen Doce ibaiaren adarra den Piranga ibaian, Minas Gerais estatuan bertan. Harrezkero, hainbat borroka lagundu ditu, 300.000 pertsona ordezkatuz. Ísis Táboas AEDASeko abokatuak ARGIAn salatu duenez, “hiru urte geroago auziak zigorrik gabe jarraitzen du". Eta zera gaineratu du: “Egoerak okerrera egiteko, Paraopebako kaltetuek beren trauma berpiztu behar izan zuten orain dela gutxi, lokatzezko uholdeekin, eta litekeena da orain ere ibaiak toxinak eramatea".

Euria euriaren gainean

Urtarril honetan uholde handiak izan dira Brasilgo leku askotan, eta beharbada Minas Gerais estatua izan da zigortuenetako bat; eta estatu horren barruan, berriz ere, Brumadinho ingurua. 700 lagun etxerik gabe geratu ziren Paraopeba ibaiak gainezka egin ondoren.

Baina egoera horrez gain, beste lotura bat ere badago aurreko hondamendiarekin. Alde batetik, uholdeek arriskuan jartzen dituzte berriro ere meatzaritzako hondakinen –lokatzak– urtegi eta biltegiak. 122 presatan eta egituratan eragin garrantzitsuren bat zenbatu zuen Uren Agentzia Nazionalak, 31 Minas Gerais estatuan. Horietatik hiru Vale enpresarenak dira. Urtarrilaren 8an, Vallourec enpresa frantsesaren hondakin-biltegiak gainezka egin zuen, eta hainbat kalte material sortu zituen, aldameneko errepidea etenez. Gero larrialdiko hirugarren mailara pasa zen. Minas Geraiseko Ouro Preto barrutiko epaileak urtarrilaren 10ean Doutorreko urtegiarentzat larrialdia egoera adierazi zuen. Hau ere Vale meatzaritza-enpresarena da. Bost familia berehala ebakuatzeko agindu zuen.

Maranhok azaldu digunez, bestalde, Brumadinho eta Marianako hondamendietan meatze-hondakinen bolumen handiak metatu dira ibaietan eta urtegietan, eta horrek ondorengo uholdeak erraztu ditu. Horri gehitzen zaio, berriz ere, biltegi horiek oso toxikoak direla eta astintzean, dena kutsatzen dutela metal astunekin.

MAB kaltetuekin etengabe

Egoera horretan, MAB, kaltetuei beren eskubideak antolatzeko eta erreklamatzeko aholkuak eta gaitasuna emateaz gain, haientzat premiazko bizigaiak eskuratzeko lanean ere ari da, hala nola dirua lortzen. Egoera horiek agerian uzten dute estatuak axolagabe jokatzen duela politika eta lege arloan, baina horrez gain, maila praktiko eta logistikoan ere ez die inongo laguntzarik bideratzen kaltetuei.

Are gehiago, Maranhok salatu zuen bezala, Jair Bolsonaroren gobernuak 1.000 milioi erreal (166,42 milioi euro) adostu ditu Valerekin bere hauteskunde-kanpainarako. Horrek pentsarazten digu Valek bere gastua lehenesten duela babesa ematen dion norbaiti ordainduz; eta aldi berean, oso garbi uzten du Bols onarorena bezalako gobernu batek enpresa transnazionalekiko duen jokaera.

Vale ozeanotik haratago

Brasilen uholdeek eragindako hondamendi betean, Valek beste herrialde batzuetan izandako tragedien oihartzunak ere iritsi zaizkigu. Vale meatzaritzaren munduko erraldoietako bat da: munduko bigarren handiena, eta burdin meatzaritzan handiena. Gaur egun, 30 herrialde baino gehiagotan jarduten du, eta horietan, tamalez, Brasilen ospetsu egin den formak errepikatzen ditu. Izan ere, bere izena daraman haranean (Vale do Rio Doçe, Marianako harana) horrela jokatzeko gai izan bazen, zer ez du egingo beste hamaika lekutan?

Mozambiken, esaterako, Moatizeko aire zabaleko ikatz-meategia kudeatzen du; hura ingurumen- eta gizarte-arloko beste drama bat bilakatu da, tokiko komunitateak kanporatu ditu, haien ur-baliabideak eta landaketak kutsatu dizkie, eta gosearen eta miseriaren eraginpean jarri ditu. Eta protesta egin dutenak jipoitu egiten ditu, Mozambikeko estatuaren laguntzaz.

Borrokak aurrera darrai.

Baina argi dago borroka ez dela urteurrenetara mugatzen. Bereziki uholde garaietan, non MABek bere ahaleginak biderkatu behar izan dituen, Minas Gerais ez ezik, Brasilgo estatu askotan. Urtegien inpaktuak Brasil osoan zehar errepikatzen direlako, milioi bat kaltedun baino gehiago sortuz. Hori dela-eta, MABen presentzia eta jarduera ere Brasil osoan zehar zabaltzen da.

Otsailaren 8an, Ituetako (Minas Gerais) arrantzale profesionalek eta nekazariek manifestazio bat antolatu zuten Valek Hamabi ibaiaren arroan eragindako kalte guztiak konpontzeko eta Larrialdietarako Finantza Laguntzari (AFE) berrekitea eskatzeko. Berriro ere, kaltetuek zalantzan jarri zuten Renova Fundazioak laguntzak moztu izana ibaia behar bezala berreskuratu gabe, eta meatze-enpresarentzako zigorra eskatu zuten.Eta berriro ere, haiek ere, Valeko trenbidea gelditu zuten Ituetan.

Minas Geraiseko MAB Goserik Gabeko Doçe Ibaia programa bultzatzen ari da orain. Programa horrek berehalako ekintzak aurreikusten ditu, hala nola larrialdiko laguntza berrezartzea eta handitzea. Brasilen, urtegiek kaltetuen aldeko borrokak bide luzea dauka aurretik eta, argi denez, ez daukate gelditzeko asmorik.