Borraja jarri eta jan
"Nai dezu katillu bat borraja loriak?”, idatzi zuen 1906 eta 1908 artean Baserritarra aldizkarian argitaratzen zituen artikuluetako batean Biktoriano Iraola Aristigietak. Borraja (Borago officinalis) sendabelar sonatua izan da: eztula baretzeko, diuretiko, bihotz-suspergarri, izerdiarazle…
Biktorianok aipatzen dituen loreak gero etorriko dira, neguaren amaiera aldera, baina katilukada horren errezeta jaso, orduan loreak bildu eta behar dituzunean erabiltzeko. Pio Font i Quer farmazialari doktore ezagunak bere Plantas medicinales, el Dioscorides renovado (Sendabelarrak, Dioskorides berritua) liburu sonatu eta sendabelarzaleen biblian honela egitea aholkatzen du izerdiarazteko formula: infusioa prestatu behar da, oso beroa eta ugari. Litro erdi bat ur irakin eta ontza erdi bat (hamabost bat gramo) borraja lore erantsi. Estali eta pixka bat hozten utzi. Ahalik eta beroen hartu, nahi bada gozatuta, ondo babestu eta bilduta egonik.
Baionan argitaratzen zen Almanaka Berria-n, 1885ean, hau argitaratu zen: “Eztula denean edan behar da: murruin, lau lore edo malbabizkuaren tizana”. Jean Elizalde Salaberri apaizak Baionan argitaratzen zen Gure Herria-n idazten zituen “Azkaine gure sorterria” artikulu sortako batean honela dio: “Eztularen kontra ez omen da morroin tizana baino hoberik”. “Murruin” eta “morroin” ere esaten zaio borrajari; baita ere borrai, murrun, porroin, burbuilu, latzura eta asun-aza behintzat.
Izen gehienak borraiarekin lot daitezke, baina burbuilu (burruilu) ez dakit non arraiotik etor daitekeen. “Latzura” eta “asun-aza” bere ezaugarri nagusietako batekin lot daitezke: azala iletxo tentez josia du, latz antzekoak, zorrotzak, ez zauriak egiteko adinakoak, baina bai nabarmenak. Azal guztian ditu: enborrean, hostoetan eta baita loreen oinean ere. Laztasun horren ondorioz ote da “latzura”, edo “laztura”? Eta asunarekiko (Urtica dioica) konparazioa iletxoetatik etorriko zaio, noski. “Asun-aza” izen osatua azaren (Brassica spp.) tankera bertsuan hostoak ere jaten zaizkiolako ote? Jan, batez ere Nafarroa hegoaldean jan izan bada ere, egun denera zabaldua dago. Hostoa bera baino estimatuagoa da hostoaren txortena; finagoa omen. Ba jendea zoratu egiten da txorten horiei iletxoak kentzen. Nik ez dut lan hori hartzen; hari zakartxoren bat badu bai, kendu eta kitto. Begira: hostoak kendu (barazkiekin nahasita edo baratxuriarekin erregosita baliatuko dituzu gero), txortena ondo garbitu eta ur irakinetan egosi, bakoitzak nahi adina. Iletxoek ere elikagaiak dituzte eta denak barrura.
Orain landatzen da borraja, kanpoko baratzean bezala negutegian. Azkar hazten den barazkia da eta loretara garatu arte hostoz hosto bil daiteke. Lorea sendabelar bezala nahi baduzu banaka-banaka bildu, ez sortaka; ihintza lurrundu denean eta itzaletan eta haizeberritzen den toki batean paper edo oihal batean ondo zabalduta lehortu eta jaso. Azkar lehortzea komeni da, bere kolore urdin biziari eusteko. Borraja basatiak lore urdinak irekitzen ditu. Baratzeetarako lantzen denak, aldiz, zuriak. Zein ote da sendabelarrik onena? Datu bat: loreetan urdina kolorerik bitxiena da; lorea zabaltzen duten 280.000 landare espezieetan %10 besterik ez da urdina.
Garbiñe Larreak Kosmetikoak sendabelarrekin liburua argitaratu berri du ARGIArekin. "Egin ezazu zuk zeuk" filosofia kosmetikoen mundura ekarrita, egunerokoan behar diren produktuak egiteko liburu teoriko-praktikoa da. Eskuragarri dago azoka.argia.eus webgunean.
Gero eta gehiago ikusten dira orkideak gure etxe barruetan. Bulego, denda, ile apaindegi, non ez daude landare edergarri horiek?
Badoaz basoak kolorez aldatzen, haizea hozten eta egunak mozten. Badator negua, eta lur lehorrean ageri da; baita itsasoan ere. Animalia migratzaileak hasi dira hegoalderanzko bidean, eta zerutik kurriloak hegan pasatzen diren bitartean, itsasotik zerea doa, ur epelagotara... [+]
Garbiñe Larreak Kosmetikoak sendabelarrekin liburua aurkeztu du azaroaren 7an Donostian. Azala, ilea eta gorputzeko hainbat atal garbitzeko eta zaintzeko behar ditugun produktuak guk geuk egiteko argibide eta informazio osoa ematen du liburuak. Auzi hau ez da azalekoa,... [+]
Naturopatiaren eta iridiologiaren mundutik iritsi zen Eztizen Agirresarobe Pineda ezkiotarra kosmetika naturalaren mundura: “Hirugarren urtea dut naturopatia eta iridiologia ikasketetan, baina lehenagotik ere egiten nituen ukenduak, kakaoak, eta antzekoak”, azaldu... [+]
Mendirik altuenetako okoilu gordeetan. Ziztu biziz haize hotzak zazpi hilabetez neguztatzen duen zokoan. Udan igotzen dituzten azienda saldoek motzean eusten dioten belaze bazterretako zuhaixken altzoan. Bertan ezin biziraunari eutsi eta basoak ere txil egin eta urrun-urrunera... [+]
Sardina bat... bi sardina... topatu ziren...
Atlantikoan, Mediterraneoan, Indikoan, Pazifikoan… Gauez bada, 25-55 metroko sakoneran; egunez sakonago, 100 metrorainokoan, harrapariengandik babesteko.
Udazken betean gaudela arnas bideei erreparatu beharra daukagu, garai honetan ia gehienok izango baitugu katarroren bat. Hori bakarrik denean gustura, arnasbideetako gaitz larriagoak zeharo gaiztotuta dabilzkigulako azkenaldian. Gure artean aurre zaintza egitea ohitura zabaldua... [+]
Urriaren 26an Amillubi kolektibizatutako lurretan auzolana eta Haziak liburuaren aurkezpena egin dituzte. Zestoako Portale Kultur Elkarteak eta Amillubi proiektuak elkarrekin antolatu dute ekitaldia.
Euskal Herrira 2018an iritsi zen. Bertakotu eta euskaldundu den migratu bat gehiago. Ongi etorri. Gutxi batzuk hasieran, izurritea 2023rako.
Umetatik baserrian bizi izan dira Gillen eta Bittor Abrego Arlegi anaiak, Lizarraldean, Iguzkitza herrian. Familia abeltzaina izan da haiena baina baserria eta lursailak haien esku gelditu zirenean, proiektuari buelta bat ematea erabaki zuten bi anaiek: “Lur zatia eta... [+]
Ürx’aphal bat badügü
herrian trixterik,
Nigarrez ari düzü
kaloian barnetik,
Bere lagün maitiaz
beit’izan ützirik:
Kuntsola ezazie,
ziek adixkidik.
Zer da zuretzat sukaldea? Niretzat, suaren tokia, sua dagoen aldea. Etxearen bihotza da, lapikokoa mimoz eta maitasunez prestatzeko lekua. Gero, mahai inguruan jateko, dastatzeko, partekatzeko eta disfrutatzeko tokia. Sasoikoa jateko sukaldera sartuko gara.
Mugek itotzen gaituzte. Ondo esanda, mugek itotzen naute; izan ere, izango da baten bat zeina mugen estuasunean bertan gozo ederki sentituko den. Ni itotzen naute baina, harrigarria, mugak desegin daitezke. Lursail baten mugak, auzo baten mugak, udal baten mugak, eskualde baten... [+]