Basoa berritzen duen langilea
Urtxintxa, burtxintxa, ürtxaintxa, kataburtxintxa, katakutxintxa, katagorria, kattagorria, katamixarra, katamixerra, mixerra... Zenbat izen karraskari arborikola polit honentzat. Izan ere, nork ez du ba ezagutzen katagorria? Bereziki basoetan bizi da, baina gure herri eta hirietako parkeetan ere bada.
Urtxintxa (Sciurus vulgaris)
Taldea: Ornoduna / Ugaztuna.
Neurria: Gorputza 20-30 cm eta isatsa 14-25 cm artean.
Non bizi da? Basoetan eta hiriko parkeetan.
Zer jaten du? Haziak eta fruituak gehienbat.
Babes maila: Ez dago babestuta.
Oso erraz identifikatzen den tamaina ertaineko ugaztuna da. Ilaje arre-gorrizta du, azpialde txuriarekin. Neguan, ile gehiagorekin, kolore ilunagoa hartzen du eta udan argitu egiten da. Neguan, belarri puntetan ilea tente-tente edukitzen du, udan galdu egiten duena. Isats luze-luzea, ile harro-harroarekin. Lau hatzamar eskuetan eta aldiz, bost behatz hanketan. Atzeko hankak aurrekoak baino askoz luzeagoak ditu, jauzika aldaxkatik aldaxkarat ibiltzeko.
Iberiar penintsulatik hasi, eta Txina, Korea eta Japongo basoetaraino, banaketa oso zabala du katagorriak. Euskaldunek esan izan dute garai batean katagorri batek Euskal Herria puntatik puntara zeharkatu zezakeela lurrera jaitsi ere egin gabe, gure lurra basoz betea zegoelako. Egia ote? Ezin jakin! Garbi dagoena da gaur egungo urtxintxa abenturazaleenak ere ezingo lukeela hori egin, asfaltorik zapaldu gabe.
Bakarrik ibili zalea da, jeneralean egunez. Gaua arbolen goikaldean, adaburuetan egiten dituen habia esferikoetan pasatzen du. Zuhaitzetako zuloetan ere egiten ditu gordelekuak, landaretzaz goxatuta. Besteek egindako lana baliatuz, okil beltzak egin eta erabiltzen ez dituen zuloak ere gustuko ditu urtxintxa kuriosoak. Beste hegazti batzuek egindako habiak ere erabili ohi ditu.
Jateko garaian, hazi eta fruituak ditu kuttunenak: ezkurrak, intxaurrak, hurrak, pinaziak, pagatxak, masustak... baina onddoak, intsektuen larbak eta karakolak ere jaten ditu. Parean tokatuz gero edo besterik ezean, txori txikien habietako arrautzei edo txitoei ere ez die muzin egingo. Dagoenera moldatzen da urtxintxa, ez da batere mokofina.
Zuhaitzetan oso gustura dabilen arren, maiz jaisten da enborrean barrena buruz behera azkar batean, lurreko jakiak biltzeko. Hori bai, beti erne ibili beharra dauka, bai lurrean baita zuhaitzetan ere. Izan ere, aztore, hontza, lepahori, azeri, basakatu eta bestelako piztiak beti ibiltzen dira katagorriaren haragi goxoa dastatzeko gogoz.
Udazkenean lana franko egiten du, haziak bildu eta bildu, neguan janari eskasia dagoenerako. Zuhaitzetako zuloetan eta lurpean gordetzen ditu haziak eta pixkanaka-pixkanaka hauek janaz pasatzen du negu gogorra. Ahaztuta edo bizirautea lortu ez duelako, lurpean geratzen dira ezkurrak eta bestelako hazi asko eta asko. Esan liteke, nahi gabe, katagorria basozainaren lanak egiten aritzen dela, basoa berritzen. Horrekin, funtzio oso garrantzitsua betetzen du baso ekosisteman.
Isatsa timoi moduan erabiliz orekari eusteko, ez sinisteko moduko akrobaziak egiten ditu katagorriak. Hortxe ibiltzen da abiada bizian, sekulako jauziak eginez arbola batetik bestera pasatzeko. Hain gora, hain trebe, zer nolako inbidia. Nik ere nahi nuke izan urtxintxa bezala!
Gaur egun Lur planetan bizi diren intsekturik handienek 30 cm inguruko tamaina izan dezakete, gizaki baten seiren bat, gutxi gorabehera. Horien artean daude tximeleta eta sits erraldoiak edo kakalardo potoloak. Halako izaki harrigarrien aurrean nola bada erreparatu lau... [+]
Arboletako hostoak eroriak dira eta basoko lurra estalia dute. Lurraren eta hosto gorrituen artean, alabaina, sortzen da geruza fin bat, arreta gutxi jasotzen duena, baina espezie askoren biziraupenerako garrantzi handia izan dezakeena. Hezetasuna mantentzen du, zomorroak... [+]
Duela 180 milioi urte Pangea kontinentea zatitu zenerako ikasia zuen aingirak Thetis itsasoa zeharkatzen. Ordudanik kontinenteak mugituz joan dira, eta aingira espezieak ezberdinduz. Jatorrizko arbaso beretik bereizi diren 20 aingira espezieen artean, gurea da, ibai-aingira edo... [+]
Koloretsuak, distiratsuak, forma xelebre bezain ederrekoak diren heinean, nudibrankioek beste planeta batetik iritsitako izakiak dirudite. Itsas hondoko izaki biluzi hauek 1980ko hamarkadako gandorretako kolore biziak eta Parisko joskintzako izen handien moda arkitektonikoa... [+]
Ugaztun hitza entzutean, askotan burura etortzen zaizkigun lehen ordezkariak tamaina handienekoak izan ohi dira: hartza, otsoa, oreina… Batzuetan etxekotutako katua edo txakurra dira agertzen lehenak, edo urruneko lehoiak eta elefanteak. Ikusgarritasunak lehia irabazi ohi... [+]
Badira hainbat espezie arrandegietan beti egotera derrigortuak diruditenak. Haien arteko arrain batek dirdira berezia du, urrezko koroarekin begiratzen baikaitu: urraburuak (gazteleraz ere, ezaugarri berari men eginez, dorada-k). Ondoan haien artean anaiak diruditen sorta dago,... [+]
Gaua da. Zuhaitzetan geratzen diren hosto gutxien artetik igarotzen da ilargiaren argia. Isiltasuna da nagusi. Txoriak sasi artean daude, babestuta lo, lo-edo. Baina bat batean zerbaitek kolpatu du sasia. Txori gehienak izutu diren arren, izoztuta bezala geratu dira, isilik... [+]
2016an ikusi omen zuten lehen aldiz Herrialde Katalanetan. Bi urte geroago, 2018an alegia, Xanti Pagola eta Imanol Zabalegui entomologoek Gipuzkoan azaldu zela jakitera eman zuten. Eta euskaraz izendatu ere bai! Urte batzuk pasa dira eta ez dut esango gure artean ikusteaz ohitu... [+]
Asko hitz egiten da basoaz azken aldian. Basoak berreskuratzeaz, basoak sortzeaz eta basoaren hedadura zabaltzeaz entzungo duzu sarri. Eta ekintza ona izan daiteke zalantzarik gabe, ekosistema moduan duen balioa handia delako. Baina, basoari jartzen diogun atentzio eta indar... [+]
Antzinako greziar eta erromatarrek izaki mitologikotzat zituzten animalia hauek, itsas hondoan jaio eta hazi ostean, lehorreko zaldien tamainara heltzean, Neptunoren gurditik tiratuko omen zuten. Urrutian ikusten omen zituzten, olatu tontorretan jauzika.
Badoaz basoak kolorez aldatzen, haizea hozten eta egunak mozten. Badator negua, eta lur lehorrean ageri da; baita itsasoan ere. Animalia migratzaileak hasi dira hegoalderanzko bidean, eta zerutik kurriloak hegan pasatzen diren bitartean, itsasotik zerea doa, ur epelagotara... [+]
Sardina bat... bi sardina... topatu ziren...
Atlantikoan, Mediterraneoan, Indikoan, Pazifikoan… Gauez bada, 25-55 metroko sakoneran; egunez sakonago, 100 metrorainokoan, harrapariengandik babesteko.
Ürx’aphal bat badügü
herrian trixterik,
Nigarrez ari düzü
kaloian barnetik,
Bere lagün maitiaz
beit’izan ützirik:
Kuntsola ezazie,
ziek adixkidik.
Atal honetan behin baino gehiagotan aipatu izan dugu izaki txikien munduan (gurean bezalaxe) itxurak okerrera eramaten gaituela, sarritan. Eta gaur dakarkigun laguna horren adibide garbia da, animalia gutxi izango baita Lurrean itxura ahulagoa edo kalteberagoa duenik. Horrez... [+]
Bi argazki aterako dizkiogu gure memoriari: batak Nafarroako Bardeetara eramango gaitu. Bertan, hautsez beteriko pista baten aldamenean, belar luzez osaturiko zelaitxo bat aurkituko dugu. Argazkiak erakutsiko du herpetologo gazte bat bertan barneratzen: begiak erne, zer ikusiko... [+]