Baratxuriak bai ala bai: burua ez bada hostoa
"Baratxurie urte guztiko janarie” esaera jaso zuen Gotzon Garate Goihartzun zenak Unanuko Algarteko Etxean. Baratxuria edo berakatza edo beratxa edo betatxa edo Allium sativum. Gure gazte denboran baratxuriak burua egin eta, lehortutakoan, atalez atal jaten zen. Ez zen, gure inguruan behinik behin, baratxuri landare berdea, freskotan jateko ohiturarik. Ezta berakatz-aieta ere, hau da, umotu gabeko berakatz atala, edo gure etxean esaten zaion bezala baratxuri alea ere. Beti lehortutakoa, baratxuri zopa edo pilpilada prestatzeko erabiltzen dena bezalakoa.
Iruñeko Sanferminak izaten ziren baratxuri uzta berriaren agertokia; garaitsu horretan azaltzen ziren urte osoan gure platerak gozatuko zituzten baratxuri-buruak kordatan txirikordatuta edo adastuta. Korda edo sorta, soka, hari, txorta, txirikorda, zarta, oko, sarta, adats, borka, morka, porka, borkila, mulko, mordo, golko, mortxokada, adalko edo mustrika. Jai haietatik bueltan etortzen zirenak lepoan hartu eta soinaren alde banatara baratxuri sorta zutela etxeratzea ohikoa zen.
Euskal Herri hezean baratxuria gaizki burutzen da. Oso baratze bakanetan ikusiko dituzu tajuzko buruak. Lehorzalea da, lur zakar, harritsu eta elkorrak maite ditu; ez behintzat ongarriz lepo dauden lur emankor jori gizenak. Mediterranear isurialdeko lurretan oparoago etortzen da.
Iparralderako isurian hezetasuna nagusi da eta lurrari ongarri gehiago emateko ohitura dago. Bi baldintza horiek dakarte gaitzak etxean bezala eta aldiz baratxuria arrotz eta ahul sentitzea. Ongarri putzuak landareari hazteko aukera ematen dio, azkarregi hazteko, eta horrek hostoak erkinik eta kadenik luzatzea dakar, hezetasunak puztu eta sustatutako perretxikoek sortutako gaitzei aurre egiteko ezgauza.
Baratxuriak nozitzen duen gaitz arruntena herdoila da, berea duen herdoil jakin bat: Puccinia allii. Allii horrek dio baratxuriarena dela (Allium sativum).
Hostoetan orban borobil arre-laranja-gorriak sortzen ditu, eta aise ugaldu eta hedatzen da. Hostoak ihartu egingo dira, eta burua osatu ezinik eskas delarik helduko da. Baratxuri zuriari moreari baino errazago erasotzen dio herdoilak.
Baratxuriak hotza maite duela ere esaten da. Agi danean, hotz horrek eransten dizkio udaberrian burua egiteko grina, baita dastan hartzen duen mina. Esan ohi da min horrek babesten duela gaitz eta izurriteengandik. Beraz, hezetasunak gutxitxo eta Euskal Herri atlantiarrean izan ohi dugun negu pattalak ere ez du batere laguntzen.
Eta zer egin? Ba baratxuria freskotarako, berdetan hostajea jateko jarri. Burua osorik landatu eta atal bakoitzak bere landaretxoa sortuko du, sorta polita emanez. Oraintxe da landatzeko sasoia. Besterik ezean, loreontzian ere ederki etorriko zaizu. Burua bezala ez da urte osoko janaria izango, baina udaberria behintzat poztuko digu. Badakizu, libidoa pizten duela eta afrodisiakoa dela diote. Zakilixutek zein barietate landatzen ote du, zuria ala morea?
Gaurko artikuluari ekitera noalarik Chamaemelum nobile loretxoari larranbiloa, larramilua, amasabel-belarra edo bitxeleta deitzen diozuenak ere nire gogoan zaudete; zuetako batek idatzi baitit duela ez egun asko Instagrametik “gaur Goizueta aldean kamabillua bildu dut eta... [+]
Odei Etxeberri Bimboire, Gorka Roca Torre eta beraien seme Oihan eta Miru buruaskiak dira elikaduran. Horretarako, aztertu behar izan dute gorputzak zer elikagai eta zein kopurutan behar dituen; horiek zein janaritan dauden; urtaro bakoitzean horiek denak eskuratzeko zer landu... [+]
Tolosatik abiatu eta Bedaion gora egin, Menditxiki aldera. Batean Bedaio, bestean Zarate, Gipuzkoako eta Nafarroako muga-mugan gara. Hantxe dira helburu ditugun lursailak, Itxitua eta Erlo, garai batean lahar, pagadi gaur egun: Gregorio Ugartemendia Zubillagaren basoa duzu.
Mahaño Lanathoua 2017an hasi zen aitaren lurretan arbolak landatzen, oihan baratzea lantzeko ideiarekin. “Hasieran asmoa ez zen horretatik ekonomia bat sortzea, gure buruaskitasunerako bidean pausoak ematea baizik”, gogoratu du laborariak. Baina, landaketekin... [+]
Duela gutxiko kontua da. Iberiar katamotza (Lynx pardinus), mundu mailako felino espezie mehatxatuenetarikoa, “galtzeko arriskuan” egotetik “kaltebera” kategoriara igaro da IUCNren Espezie Mehatxatuen Zerrenda Gorrian. Espeziea kontserbatzeko egindako... [+]
Zuhaitzen eta arbolen sarobean nabil azken urte hauetan. Larrean, abaroan eta biaoan hor nabil atera ezinik. Zuhaitzei eta arbolei aparteko begirunea diedala jabetua izango zara, tarteka behinik ARGIAren Bizi Baratzea txoko honetan ibiltzen bazara. Eta azkenaldi honetan,... [+]
Nekazaritzaz eta abeltzaintzaz askotan entzuten da lanbide "oso lotua" dela, jai egunik edo oporrik ez dela existitzen. Ipar Euskal Herriko Onetik eta Etxaldia gasnategiek, Berria eta Aldudeko Esne Kooperatibekin elkarlanean, laborariei bakantzak bermatzeko egitasmoa... [+]
Txikitan kaian arrantzatu ohi genituen ‘pantxito’ gehienak ziurrenik bisiguak izango ziren, baina nekez ikusten genituen bisigu handiak. Izatekotan, jatetxe ezagunetan izango zen, arraindegietako bisigu gehienak kanpotik ekarriak ziren bitartean. Egun, kostaldeko... [+]
Galdera hau jaso berria dut Bizi Baratzeako postontzian: "Gaia San Joan bezperako familia afarian atera huen, Unanue sagardotegian, Azpeitian. Seguran Santa Engrazia egunean erein behar ditugun haziak bedeinkatzen dira. Erein beharreko hazi guztiak eramatea komeni al da?,... [+]
2022an Nafarroako Liburutegien Sareak martxan jarritako proiektu berezia da hazien liburutegia. Clara Flamarique Goñi da Nafarroako Gobernuaren liburutegi zerbitzuko proiektuen arduraduna, eta honela gogoratu ditu hastapenak: “Zaragozako liburutegian martxan zuten... [+]
Ur azaletik gertu dabiltza arrainak igerian. Zerbait uretarantz gerturatzen ari da, hegan: arrano bat dator, bere atzaparrak aurrerantz luzatuta eta zaplast! Uretan sartu da, bete betean. Arraina harrapatu ostean burua uretatik atera du arranoak, baina arrainak hondorantz egiten... [+]
Bost hilabete bete dira otsailaren 6an traktoreen mobilizazioak hasi zirenetik. Mirene Begiristainek eta Isabel Alvarezek ekofeminismoaren betaurrekoak jantzita aztertu dituzte mobilizazio hauek eta fokutik kanpo geratu diren laborariak eta aldarrikapenak ekarri dituzte lehen... [+]
Ingurumena, bioaniztasuna, uraren gestioa eta haurren beharrak oinarri hartuta, ikastetxeetako patioak aldatzeko proiektu kolektiboa jarri dute martxan Pirinio Atlantikoetan; Euskal Herriko lau herrik hartuko dute parte. Iruñean ere, itzal eta landare gehiago izango... [+]
A zer lanak ematen dizkigun! Txoratzen gaitu tomateak (Solanum lycopersicum). Artaxoakoa dela, edo Tuterako Itsusia, edo Aretxabaletakoa, edo Erandiokoa, pikoluzea, gerezia dela, madari tomatea dela, Igeldo, mendigorria, transgenikoa dela, Eusko Labela dela, idi-bihotza, korta... [+]