Baratxuriak bai ala bai: burua ez bada hostoa
"Baratxurie urte guztiko janarie” esaera jaso zuen Gotzon Garate Goihartzun zenak Unanuko Algarteko Etxean. Baratxuria edo berakatza edo beratxa edo betatxa edo Allium sativum. Gure gazte denboran baratxuriak burua egin eta, lehortutakoan, atalez atal jaten zen. Ez zen, gure inguruan behinik behin, baratxuri landare berdea, freskotan jateko ohiturarik. Ezta berakatz-aieta ere, hau da, umotu gabeko berakatz atala, edo gure etxean esaten zaion bezala baratxuri alea ere. Beti lehortutakoa, baratxuri zopa edo pilpilada prestatzeko erabiltzen dena bezalakoa.
Iruñeko Sanferminak izaten ziren baratxuri uzta berriaren agertokia; garaitsu horretan azaltzen ziren urte osoan gure platerak gozatuko zituzten baratxuri-buruak kordatan txirikordatuta edo adastuta. Korda edo sorta, soka, hari, txorta, txirikorda, zarta, oko, sarta, adats, borka, morka, porka, borkila, mulko, mordo, golko, mortxokada, adalko edo mustrika. Jai haietatik bueltan etortzen zirenak lepoan hartu eta soinaren alde banatara baratxuri sorta zutela etxeratzea ohikoa zen.
Euskal Herri hezean baratxuria gaizki burutzen da. Oso baratze bakanetan ikusiko dituzu tajuzko buruak. Lehorzalea da, lur zakar, harritsu eta elkorrak maite ditu; ez behintzat ongarriz lepo dauden lur emankor jori gizenak. Mediterranear isurialdeko lurretan oparoago etortzen da.
Iparralderako isurian hezetasuna nagusi da eta lurrari ongarri gehiago emateko ohitura dago. Bi baldintza horiek dakarte gaitzak etxean bezala eta aldiz baratxuria arrotz eta ahul sentitzea. Ongarri putzuak landareari hazteko aukera ematen dio, azkarregi hazteko, eta horrek hostoak erkinik eta kadenik luzatzea dakar, hezetasunak puztu eta sustatutako perretxikoek sortutako gaitzei aurre egiteko ezgauza.
Baratxuriak nozitzen duen gaitz arruntena herdoila da, berea duen herdoil jakin bat: Puccinia allii. Allii horrek dio baratxuriarena dela (Allium sativum).
Hostoetan orban borobil arre-laranja-gorriak sortzen ditu, eta aise ugaldu eta hedatzen da. Hostoak ihartu egingo dira, eta burua osatu ezinik eskas delarik helduko da. Baratxuri zuriari moreari baino errazago erasotzen dio herdoilak.
Baratxuriak hotza maite duela ere esaten da. Agi danean, hotz horrek eransten dizkio udaberrian burua egiteko grina, baita dastan hartzen duen mina. Esan ohi da min horrek babesten duela gaitz eta izurriteengandik. Beraz, hezetasunak gutxitxo eta Euskal Herri atlantiarrean izan ohi dugun negu pattalak ere ez du batere laguntzen.
Eta zer egin? Ba baratxuria freskotarako, berdetan hostajea jateko jarri. Burua osorik landatu eta atal bakoitzak bere landaretxoa sortuko du, sorta polita emanez. Oraintxe da landatzeko sasoia. Besterik ezean, loreontzian ere ederki etorriko zaizu. Burua bezala ez da urte osoko janaria izango, baina udaberria behintzat poztuko digu. Badakizu, libidoa pizten duela eta afrodisiakoa dela diote. Zakilixutek zein barietate landatzen ote du, zuria ala morea?
Lursailaren jabeak hitzarmena sinatu du Lurgaia Fundazioarekin eta Sagarrak talde ekologistak deialdia zabaldu du landaketara batzeko. Zaraobe Institutuko ikasleak asteartean aritu ziren zuhaitzak landatzen.
Itsason (Gipuzkoa) elkarren ondoan dauden bi baserri dira Urteaga eta Urkulegi, duela zenbait urte elkartu eta proiektu bateratua martxan jarri zutenak. “Bi baserriak elkartu eta ekoizpen proiektua abiatu genuen, eta 2011tik dedikazio osoarekin ari naiz honetan”,... [+]
Sudurrak egia dio. Zaila da sudurra engainatzea. Usaimena saihestea ezinezkoa da. Sudurretik garunerako lotura bidearen ikerketa zirraragarria, liluragarria, zoragarria da makina bat ikerlarirentzat. Usainaren eta memoriaren arteko zubia azkarrena ez bada, bizkorrenetakoa bai... [+]
Duela 180 milioi urte Pangea kontinentea zatitu zenerako ikasia zuen aingirak Thetis itsasoa zeharkatzen. Ordudanik kontinenteak mugituz joan dira, eta aingira espezieak ezberdinduz. Jatorrizko arbaso beretik bereizi diren 20 aingira espezieen artean, gurea da, ibai-aingira edo... [+]
Oporlekuekin soilik lotuko dituzte askok Balear Uharteak, baina agroekologiaren eta kontsumoaren bueltan mugimendu bizia dute Mallorca irlan: Associació de Varietats Locals de Mallorca (tokiko hazi barietateen elkartea) da horren adibide. Abenduaren hasieran, elkarte... [+]
Muturreko lehorte eta euriteak normaltasun berria bilakatu zaizkigu. Areagotzen dituzten kalte ekonomiko eta ekosistemikoen artean, laborantzak pairaturikoak ez dira txikienak. Bereziki, lehorte garaietan zaluegi idortzen diren edota eurite handietan ur guzia xurgatu ezin duten... [+]
Kolore morez margotu dut urteko lehen hilabetea, sormena, irudimena, jakintza eta espiritualitatearen kolorez.
Lagun txiletar batek bere herriko istorio bat kontatu dit, eta ahoa bete inplante utzi nau. Han “quintral” esaten dioten landare batena da, Tristerix corimbosus. Txile eta Argentina hegoaldeko baso epeletan bizi da, eta gure lurralde epeletan hazten den mihuraren... [+]
Urteak daramatza martxan Ipar Euskal Herrian Trebatu elkarteak, laborantzan proiektua abiatu nahi duten pertsonek aurrez trebatzeko aukera izan dezaten. Ipar Euskal Herriko proiektua eredutzat hartuta eta ideia berari tiraka, Gipuzkoan ere izen bereko elkartea sortu dute aurten... [+]
Koloretsuak, distiratsuak, forma xelebre bezain ederrekoak diren heinean, nudibrankioek beste planeta batetik iritsitako izakiak dirudite. Itsas hondoko izaki biluzi hauek 1980ko hamarkadako gandorretako kolore biziak eta Parisko joskintzako izen handien moda arkitektonikoa... [+]
-(1).jpg)
The Guardian egunkariak Épernayn (Frantzia) txanpain-industrian aritzen diren migratzaileen egoera aztertu du. Ikerketak agerian utzi ditu luxuzko xanpaina-marken mahastietan lan egiten dutenen baldintza prekarioak eta legez kanpokoak.
Gero eta nekazaritzako test gune gehiago ditugu inguruan, hau da, nork bere proiektua martxan jarri aurretik nekazaritzan eta abeltzaintzan trebatzeko guneak. Nafarroako Zunbeltz espazioa eta Gipuzkoako eta Ipar Euskal Herriko Trebatu dira horietako zenbait adibide, gurean... [+]
Ugaztun hitza entzutean, askotan burura etortzen zaizkigun lehen ordezkariak tamaina handienekoak izan ohi dira: hartza, otsoa, oreina… Batzuetan etxekotutako katua edo txakurra dira agertzen lehenak, edo urruneko lehoiak eta elefanteak. Ikusgarritasunak lehia irabazi ohi... [+]
Laster urte guztian izango ditugu malko ilar goxoak (Pisum sativum). Oraindik, ordea, negua eta udaberria dira, ia erabat ilar freskoak jateko sasoia; udaberrian jango ditugun azken ilarrak ereiteko garaia orain hasten da. Eta oraintxe jango ditugu urria aldera erein zirenak.
Palestinarren genozidiorako Israelek erabiltzen duen arma nagusietako bat gosea da. Alde batetik, Gazara elikagaiak sartzeko debekuarekin, eta, bestetik, Palestinako elikadura-burujabetza ezabatuta.