Badator garoa ebakitzeko aroa
Garomena ikasi dugu guk etxean. Pako Aristik garomana erabili izan du, eta hiztegietan garo-sail, garo-mendi, garo-leku, garebana, garotegi, garadi, iradi, irati, iraeta, ira-baso, ira-leku, ira-arte, ira-larre, ihatsail, ira-sail, ira-zelai, iratze-sail, iratze-leku, iraztor, iraztorri, iraztor-leku, iraztordi, irastortza, iratzeta, iratzoki, iratzedi, iratze-toki, iraztoi, iratza, irebana, idadui eta ideleku behintzat badira.
Garoa oso axolazkoa da: ganaduari ohea egiteko eta gorotzarekin nahastutakoan ongarri aberatsa baliatzeko
Garoila edo iraila badator, eta garo ebakitzeari ekin beharko diogu. Irailean sartzeak zilegitzen du garo ebakitzea: “San Gil iratze-ebakitzea zil”. Garoa nekazaritza lehengai garrantzitsua da. Batez ere aziendaren azpitarako, ohatzeetarako. Garoa inaurkin gozoa da. Ganadua gustura etzango da eta haren gorotzarekin nahastuta ateratakoan luar edo samats ona egiteko gaia da. Era berean zenbait mineraletan aberatsa da eta ongarriketa ederki osatuko du. Txorakeria gutxi garai batean garoarekin! Herri-mendietako garomenak zaindu egiten ziren; subastan ematen ziren eta iraila baino lehen ezin ziren ebaki. Haren aurretik ebakiz gero landare baliotsua kaltetu egiten da. Nekazaritza iraunkorraren oinarria aziendaren zaintza eta erabilera egokitik abiatu eta bere jaten-hondakin zikloa landareen ekoizpenean mihiztatzea eta txertatzea da. Bide luze horretan garoa axolazko katebegia da; Euskal Herriko isuri atlantiarrean behintzat. Hor ditu garoak bere paisaia eta bere kultura. Garomenak zaindu egin ditugu, eta garoak geu zaindu gaitu; eman eta hartu.
Gure garoa bat baldin bada hori iratze arrunta da, Pteridium aquilinum. Arranoaren garoa dela esan dezakegu. Hegan doan arranoaren itxura du eta izenak horixe dio: Pteridium grekoz garoa dioen pteris hitzetik dator, eta era berean, hori pteron hitzetik dator, hegala edo luma itxurakoa esan nahi duenetik. Aquilinum hitzak arranoaren tankerakoa esan nahi du. Hemen beraz arrano garoa. Gure paisaietako garo arruntena den horri parez pare begiratzen badiozu, ikusiko duzu arranoaren hegal hedatua.
Zergatik deitu izan ote zaio garoari arranoaren hegala?
Eta zergatik deitu izan ote zaio arranoarena? Eta ez beste edozein hegaztirena? Hegalaren antzak ez du arranoaz hitz egiten... Bai ordea gure buruak. Taxonomia edo bizidunak sailkatzeko zientzia sortu zuenak, Lineok, eman zion arranoaren izena iratze arruntari. 1755ean adierazi zuen garo horren erroa moztuz gero ebakiduran arrano baten irudia ikusten dela. Erdi Aroan, Erasmo Rotterdamgoa bezalako jakintsuek, ebakidura horretan buru biko arranoa ikusten zuten. Egungo etnobotanikariek frondaren edo garoaren hostajearen forman hegala ikusten dute, eta lehengoei jarraituz arranoarena omen da. Zergatik arranoa? Buru biko arranoa? Mirestutako hegaztia izan da arranoa, gure imajinarioan, garrantzitsua eta beldurgarria, lurraren kulturan garoa bezala. Garoa beldurgarria ere bada, pozoitsua, inolako aziendak jaten ez duena. Euskaldunok ez diogu jarri izen hori, bestela gure itsasertzeko paduratan eta errioetan, garo lanen irailean arrano arrantzalea Afrika alderantz igarotzen delako izendatuko genuke...
Irailean hurbildu Urdaibai edo antzekoetara eta garomenean eseri eta gozatu arranoaren arrantzarekin.
Nafarroako Hazialdekoren, Ipar Euskal Herriko Biharko Lurraren Elkartearen (BLE) eta Gipuzkoako Biolurren arteko elkarlanetik sortu berri da HoBBea, mugaz gaindiko proiektua. “Garien bueltan bagenuen aspalditik harremana gure artean, baina, nolabait, harreman horiek... [+]
"Nai dezu katillu bat borraja loriak?”, idatzi zuen 1906 eta 1908 artean Baserritarra aldizkarian argitaratzen zituen artikuluetako batean Biktoriano Iraola Aristigietak. Borraja (Borago officinalis) sendabelar sonatua izan da: eztula baretzeko, diuretiko,... [+]
Beste hainbat intsekturen kasuen modura, hau ere “tigre” hitzaren itzalpean izendatzen dute herrialde batzuetan. Jakina, halako izena jarriz gero espero zitekeen ehizarako trebetasuna ezin falta! Eta halaxe da, bai.
Mugitzeko eta ibiltzeko zailtasunak dituzten 5 urteko bi ikasleri asteroko baso-eskola saioa egokitu zaie Irungo ikastetxean: muga eta beldur artean hasitako erronkak onura, garapen eta ikasketa handiak izan ditu. "Oso babestuta dauden ikasleak dira eta basoan aske uzteak... [+]
Bigarren urtez segidan hartu du Habelarte baserritarren elkarteak Leitzako festetan, Gaztetxean, afariak emateko ardura. Nafarroako Mendialdeko ekoizle agroekologikoen produktuekin osatu dute eguneroko eskaintza, eta ehunka lagun pasatu dira abuztuaren 10etik 14ra haien... [+]
Baratzerako udako nagiak astindu ditzagun. Lehen udazkenean izaten zen sagardoaren txotx denboraldiaren hasiera, orain neguaren zilborrean izaten dugu. Ezagun katalanen bat duen edozeinek pentsa dezake sagardo gozoa calçot tipula erreekin dastatzeko atzeratu eta sortu... [+]
Errekastoa bizi doa harri eta harkaitz artean. Ur salto txikiak, ur lasterrak eta putzuak nahasten dira ibilguan zehar. Hotza dago ura, baina hala du gustuko uhandre piriniotarrak. Izan ere, korrontearen kontra igeri egitera ohituriko anfibio txiki honek ez du edozein bizitoki... [+]
Aurreko urte bukaeran Elizondoko zahar-etxearen kudeaketa publifikatzeko jauzia eman zuen Baztango Udalak, eta geroztik, haren esku gelditu da egoitzaren antolaketa. Eskualdaketa horrekin batera, elikaduraren alorrean eraldaketa sustatzea izan da udalaren erabakietako bat... [+]
Bolada harroan da. Ondo harroan. Etxe ondoraino etorri zaizkigu bere arboladiak, ahuakatediak. Ahuakatea gero eta sukalde gehiagotan ikusiko duzu eta osasuntsua dela entzungo duzu barra-barra. Bere izenak dioen bezala, Persea americana, Ameriketatik dator, zehazki Mesoamerika... [+]
Zer behar du momentu honetan gure gorputzak? Kontzientzia hartu, gure ongizatean denborak, atsedenak, mugimenduak eta garaiko elikadurak duten eraginaz. Gure ingurune naturalak, jakintzaz ematen dizkigu urtean zehar behar ditugun elikagaiak eta, hala, elikagai freskoak,... [+]
Odei Etxeberri Bimboire, Gorka Roca Torre eta beraien seme Oihan eta Miru buruaskiak dira elikaduran. Horretarako, aztertu behar izan dute gorputzak zer elikagai eta zein kopurutan behar dituen; horiek zein janaritan dauden; urtaro bakoitzean horiek denak eskuratzeko zer landu... [+]
Gaurko artikuluari ekitera noalarik Chamaemelum nobile loretxoari larranbiloa, larramilua, amasabel-belarra edo bitxeleta deitzen diozuenak ere nire gogoan zaudete; zuetako batek idatzi baitit duela ez egun asko Instagrametik “gaur Goizueta aldean kamabillua bildu dut eta... [+]
Tolosatik abiatu eta Bedaion gora egin, Menditxiki aldera. Batean Bedaio, bestean Zarate, Gipuzkoako eta Nafarroako muga-mugan gara. Hantxe dira helburu ditugun lursailak, Itxitua eta Erlo, garai batean lahar, pagadi gaur egun: Gregorio Ugartemendia Zubillagaren basoa duzu.
Zuhaitzen eta arbolen sarobean nabil azken urte hauetan. Larrean, abaroan eta biaoan hor nabil atera ezinik. Zuhaitzei eta arbolei aparteko begirunea diedala jabetua izango zara, tarteka behinik ARGIAren Bizi Baratzea txoko honetan ibiltzen bazara. Eta azkenaldi honetan,... [+]
Mahaño Lanathoua 2017an hasi zen aitaren lurretan arbolak landatzen, oihan baratzea lantzeko ideiarekin. “Hasieran asmoa ez zen horretatik ekonomia bat sortzea, gure buruaskitasunerako bidean pausoak ematea baizik”, gogoratu du laborariak. Baina, landaketekin... [+]