Axuri-kukua, artaldea eta artea
Ahoa buruan dago. Ahoko zuloaz gaineko ahoa, zaporea, dasta edo gustua, alegia. Zaporea buruan dago. Zerbait gustuko izatea edo ez izatea buruan dagoela pentsatzen dut, itsu. Edariekin maiz esan ohi da bakoitzak eraikitzen duela aho sabaian dugun horren zaporearen arkitektura; eta ondoren atsegin edo ezatsegin edo ez bata ez bestea, ez sagardo ez ur jotzea.
Eta gazta? Edarien aho molde bera erabili al dezakegu gaztarekin? Bai noski… Edariak gaztak baino kulturalagoak dira, oinarrizkoagoak; eta aho sabaian txertatuagoak izan daitezke, eta zaporeak toki jakin batean eta edari jakin batekin ia-ia heredatuak, genetikoki heredatuak. Gaztarena zalantzazkoagoa zait, baina zaporearen arkitektura hura heredatua beharrean eraikitzeke izan eta eraikigarri sumatzea, kitzikagarria, ezta?
Laster mendi goietarako bidean izango dira artaldeak. Hatua, sahiera, ardiketa, arsaldoa, arres-saldoa, arres-tropa, arditeka, ardi-samalda, artelia, artaldra, ardidia, errebañua edo artaldea ez da soilik ardi aralde bat. Azienda zuria edo azienda-kontua izango da nagusi: ardi, ahari, zikiro, arkazte, arkume, antxu ardi eta antxu ahari, axuri artxo eta axuri ahari eta baita axuri-kukuak edo axurkikak ere.
Beste animalia batzuk ere badira artaldea. Tropel berean doaz artzaina eta, inguruan baldin baditu, artzain-neska edota -mutil, sendia, lagun eta abar. Artzain-txakurrak eta bestelakoak lanerako, behor edo astoren bat zamari, oilo ale batzuk tarteka goiko larreetako udaberriko zizekin egindako arrautzopilen bat ahoratzeko eta txerriren bat mendian egingo diren gazten gazura ondo baino hobeto baliatu eta esnea xingar bihurtzeko.
Landareak ere badira artaldea. Zenbat hazi ote doa animalia horien denen barrunbeetan: mendiko larreetara iritsi orduko sakabanatu eta ereingo dituzten haziak, arkin, alkirri eta arkorotzetan. Hurritz makila (Corylus avellana) ere eskuan izango du artzainak. Lepauztaiak eta zildaiak gaztainazkoak (Castanea sativa) izan daitezke, besteak beste. Artea (Quercus ilex) ere ez da urrun izango: zintzarri, dunba, joare, kalanka, dulunda, xilintxa, bulunba, arran, mandarran eta abarren mingainak hezurrezkoak edo adarrezkoak izan daitezke, baina baita artezkoak ere. Zur gogorra metalezko ertza jo eta jo ibilita ere ez da berehalakoan hautsiko, ez alajaina.
Zazpi ahuntzak, Zazpi idiak edo Idi-ohoinak edota Oila-kolka bere txitoekin edo Itzaina bere idiekin ere esaten zaion Artzain txarraren izarra baino konstelazio ugariagoa da artaldea; aberetsu eta aberatsa da artaldea, artalde gaztagilea.
Lursailaren jabeak hitzarmena sinatu du Lurgaia Fundazioarekin eta Sagarrak talde ekologistak deialdia zabaldu du landaketara batzeko. Zaraobe Institutuko ikasleak asteartean aritu ziren zuhaitzak landatzen.
Itsason (Gipuzkoa) elkarren ondoan dauden bi baserri dira Urteaga eta Urkulegi, duela zenbait urte elkartu eta proiektu bateratua martxan jarri zutenak. “Bi baserriak elkartu eta ekoizpen proiektua abiatu genuen, eta 2011tik dedikazio osoarekin ari naiz honetan”,... [+]
Sudurrak egia dio. Zaila da sudurra engainatzea. Usaimena saihestea ezinezkoa da. Sudurretik garunerako lotura bidearen ikerketa zirraragarria, liluragarria, zoragarria da makina bat ikerlarirentzat. Usainaren eta memoriaren arteko zubia azkarrena ez bada, bizkorrenetakoa bai... [+]
Duela 180 milioi urte Pangea kontinentea zatitu zenerako ikasia zuen aingirak Thetis itsasoa zeharkatzen. Ordudanik kontinenteak mugituz joan dira, eta aingira espezieak ezberdinduz. Jatorrizko arbaso beretik bereizi diren 20 aingira espezieen artean, gurea da, ibai-aingira edo... [+]
Oporlekuekin soilik lotuko dituzte askok Balear Uharteak, baina agroekologiaren eta kontsumoaren bueltan mugimendu bizia dute Mallorca irlan: Associació de Varietats Locals de Mallorca (tokiko hazi barietateen elkartea) da horren adibide. Abenduaren hasieran, elkarte... [+]
Muturreko lehorte eta euriteak normaltasun berria bilakatu zaizkigu. Areagotzen dituzten kalte ekonomiko eta ekosistemikoen artean, laborantzak pairaturikoak ez dira txikienak. Bereziki, lehorte garaietan zaluegi idortzen diren edota eurite handietan ur guzia xurgatu ezin duten... [+]
Kolore morez margotu dut urteko lehen hilabetea, sormena, irudimena, jakintza eta espiritualitatearen kolorez.
Lagun txiletar batek bere herriko istorio bat kontatu dit, eta ahoa bete inplante utzi nau. Han “quintral” esaten dioten landare batena da, Tristerix corimbosus. Txile eta Argentina hegoaldeko baso epeletan bizi da, eta gure lurralde epeletan hazten den mihuraren... [+]
Urteak daramatza martxan Ipar Euskal Herrian Trebatu elkarteak, laborantzan proiektua abiatu nahi duten pertsonek aurrez trebatzeko aukera izan dezaten. Ipar Euskal Herriko proiektua eredutzat hartuta eta ideia berari tiraka, Gipuzkoan ere izen bereko elkartea sortu dute aurten... [+]
Koloretsuak, distiratsuak, forma xelebre bezain ederrekoak diren heinean, nudibrankioek beste planeta batetik iritsitako izakiak dirudite. Itsas hondoko izaki biluzi hauek 1980ko hamarkadako gandorretako kolore biziak eta Parisko joskintzako izen handien moda arkitektonikoa... [+]
-(1).jpg)
The Guardian egunkariak Épernayn (Frantzia) txanpain-industrian aritzen diren migratzaileen egoera aztertu du. Ikerketak agerian utzi ditu luxuzko xanpaina-marken mahastietan lan egiten dutenen baldintza prekarioak eta legez kanpokoak.
Gero eta nekazaritzako test gune gehiago ditugu inguruan, hau da, nork bere proiektua martxan jarri aurretik nekazaritzan eta abeltzaintzan trebatzeko guneak. Nafarroako Zunbeltz espazioa eta Gipuzkoako eta Ipar Euskal Herriko Trebatu dira horietako zenbait adibide, gurean... [+]
Ugaztun hitza entzutean, askotan burura etortzen zaizkigun lehen ordezkariak tamaina handienekoak izan ohi dira: hartza, otsoa, oreina… Batzuetan etxekotutako katua edo txakurra dira agertzen lehenak, edo urruneko lehoiak eta elefanteak. Ikusgarritasunak lehia irabazi ohi... [+]
Laster urte guztian izango ditugu malko ilar goxoak (Pisum sativum). Oraindik, ordea, negua eta udaberria dira, ia erabat ilar freskoak jateko sasoia; udaberrian jango ditugun azken ilarrak ereiteko garaia orain hasten da. Eta oraintxe jango ditugu urria aldera erein zirenak.
Palestinarren genozidiorako Israelek erabiltzen duen arma nagusietako bat gosea da. Alde batetik, Gazara elikagaiak sartzeko debekuarekin, eta, bestetik, Palestinako elikadura-burujabetza ezabatuta.