COVIDak nola eragin du elikaduraren gaian, osasunean, naturarekiko dugun harremanean...?

MIKELA UNTSAIN: Erlezaina naiz Azkainen. Konfinamendu garaiak ez du erleekin mendian egiten dudan lana bereziki aldatu. Bai, aldiz, saltzeko manera, dena zuzenean saltzen baitut. Udaberrian debekatu ziguten azokak egitea, gero berriz onartu zuten eta hasi ginen, baina merkatuak motelago hasi ziren... Beraz, etxean saskiak sortu ditugu merkatuez gain saltzeko. Merkatuetan salmenta anitz murriztu da, baina etxean egin dugun saski sisteman, jendea eske da: ekoizlearekin hitz egin nahi dute, bakar batzuk lotu dira bertako ekoizpenei, bertako laborariei, gure kulturari, jateko naturalago eta bertakoei... bakar batzuk zinez interesatu dira.

ANE GOROSABEL: Azokak ixtea izan zen konfinamenduko lehenengoetariko neurri bat eta horrek eduki du bere eragina, herritarrengan gelditu den irudia delako azokak eta salmenta zuzena ez zela segurua, aldiz, saltoki handietako salmenta bai. Eredu zehatz batera bultza gintuzten. Horrek ez zuen asko iraun, baina uste dut laga zuela arrastoa, eta azoketan hori mantentzen dela, ez dakit beldurragatik... Aldi berean, supermerkatu kooperatibek-eta igoera izan dute konfinamenduan.

MIREN SAIZ: Konfinamendu garaiko beste faktore bat denbora izan zen: jendea etxean zegoen eta denbora gehiago zeukan sukaldean egin eta jateko. Elikadura osasuntsu bat izateko eta bertako produktu freskoak kontsumitzeko denbora behar da, bai erosteko eta bai prestatzeko. Konfinamendu aurreko garaietan korrika bizi ginen, eta ez genuen tarte hori ateratzen, kontzienteki jakiak prestatzeko. Horregatik ere animatu da jende gehiago horrelako produktuak erostera.

A. GOROSABEL: Niri ere egunerokoa ez zitzaidan asko aldatu konfinamenduan. Denei bezala sozializatzeko esparruak murriztu egin zitzaizkidan baina baserriko egunerokotasuna ez zen aldatu. Udaberriak berdin-berdin aurrera jarraitu zuen, eta baserriko lanek ere bai, ezinbestean. Nik ez dut zaintza berezirik behar duen inor inguruan, eta gozatu egin nuen konfinamenduan. Niretzako opari bat izan zen.

Erakunde publikoetatik bultzatzen denak badu ondorioa herritarren aukera "libreetan"?

A. GOROSABEL: Administrazioetatik bultzatzen den elikadura sistema, bakarra eta zehatza da. Konfinamenduko neurri horrekin argi ikusi zen. Sentipena dugu aske garela, toki batera joan eta apalategiak beteta ikusten ditugunean, gure poltsan nahi duguna sartzeko askatasuna dugula. Baina benetan nork erabakitzen du apalategi horretan zer dagoen? Askatasun faltsua da saltzen diguten hori eta eredu zehatz baten alde egiten da.

M. UNTSAIN: Bai, argiki. Azokak geratu zituzten, ekoizle asko ere bai horrekin... nire kasuan eztia kontserbatzen da, baina baratzekari, esne edo haragia zuten horiek denek zer egin behar zuten? Nora saldu, nola antolatu? Egun batetik bestera egitea oso konplikatua izan da. Aldiz, supermerkatuek ez zuten arazorik irekitzeko, segurtasuna bermatzeko... Niretzat kontraesan ikaragarri bat da, baina hala da.

Aukera dugunetz, gai handia da: aukerak badira, gero ahalak, bestelakoak dira. Mila lan, gehienak denbora eskasean ibilki gara. Hala ere, bada gutxiengo bat, horretaz kontziente direnak, eta beren bizitzeko aukerak egiten dituzte, bertako gauzak janez, bertako ekonomia bultzaz, bertako kultura eta baserriak, auzo inguruko dinamika bultzatzen dute. Batzuk hautu hori argiki egina dute, eta azoketara heltzen dira kontsumitzera, herrian lan egiten dute... denek ezin dute hori egin, denentzat zaila da. Baina kontzientzia hartzea ez da gutxi, eta ekoizleon zeregina da gure produktuak eskaintzea: nik aukera egin dut, ezti eta polen gutxiago egingo dut, baina nire sorterrian eta hortik 5 kilometrora saltzen dut. Eta niretzat nahikoa izanen da. Ez dut Donostian salduko, edo Baionan, baina nire inguruan saltzen dut kalitatezko zerbait, neronek egina, bertako jendearentzat.

M. SAIZ: Bai, eta horrelako jendea izan da baserritar txikien ekoizpenari eutsi diona konfinamenduan. Eusko Jaurlaritzak egin zuen lehen gauza azokak ixtea izan zen, baina herri batzuek eutsi zioten eta saiatu ziren neurriak beste era batera ezartzen. Konfinamendu garaian eguneroko ekoizpena ateratzeko sortu ziren bide berriak herritar eta ekoizleen arteko lanagatik atera ziren: eskualdeka saretu dira ekoizle txikiak banaketak egiteko, beraiek antolatu dira, sortu dituzte webguneak eta watsap taldeak, beren ekoizpena ateratzeko eta jendeak jarraitu dezan bere elikadura osasuntsua bermatzen. Ez dugu hori ikusi administrazioetatik.

Herritar kontzienteen buruan oso sartuta dago bertakoa erostearen garrantzia. Zer alde dago bertakoaren eta agroekologiaren artean?

A. GOROSABEL: Bertako produktuak bertan ekoiztutakoak dira. Besterik ez. Bertako * askorekin, zeren bertako moduan saltzen diren produktu askok, kanpoko produktu pila bat behar dituzte. Ikurrinaren azpian dagoen produktua Euskal Herrian ekoiztua dago eta kito. Aldiz, agroekologiak ez dauka etekin ekonomikoa erdigunean, elikadura bera baizik eta helburutzat dauka elikadura sistema osoa aldatzea, kontuan hartuta ekonomia soziala, gizarte eredua eta elkarrekiko harremanak.

M. UNTSAIN: Agroekologikoan bada hitz bat funtsezkoa dena: errespetua. Lehena da lurraren errespetua, lan egiten dugun abereen errespetua... adibidez, ni erlezaintzan ari naiz, eta erlezaingoa ere egin daiteke ia industrializatutako ereduan eta nik egin dudan aukera ez da batere hori. Nire aukera izan da nik, nire neurrian, bertako erlearekin lan egitea, bertako loreak baliatzea, nik nire lanbidea sortu dut, eta gainera eredu bat da, ez soilik komertzio mailan baina bai bertan eta kalitatea saltzea gure ingurumen hurbilean. Beraz, errespetu hitz hori atzeman nezake lurrarekiko, bai abereekiko, bai nire lanbidearekiko (nire izaera dudalako gustatzen baitzait lan hori, bakoitzak bere lanean betetzen du bere izatea), herriaren errespetua, eta baita bezeroena ere, zeren kalitatezko produktu bat eskaintzen dugu beren osasunarentzat, bere haurrentzat eta jende helduarentzat... Agroekologikoa eta errespetua batera doaz beti.

Zeren egin daiteke laborantza industriala. Badira eredu anitz: Bretainian milaka zerri hazten dituzte, Frantzian badira milaka behiko ekoizpenak... horietan ez da deusen errespeturik.

A. GOROSABEL: Bai, askotan ekologikoarekin nahasten da agroekologiko hitza. Produktu ekologikoak ekoizteko teknika zehatz batzuei erantzuten dio, aldiz, agroekologikoak beste osotasun bat dauka.

M. SAIZ: Agroekologiaren gakoetako bat neurria da. Agroekologian bultzatzen diren ekoizpenak pertsonen neurrikoak dira. Bertako ekoizpen bat baldin bada mila behi dituena, guretzako ez da agroekologikoa. Zeren ziur gaude ez dela errespetua bermatuko, ez animaliekiko, ez bertoko herriarekiko, ingurumenarekiko... neurria oso garrantzitsua da. Horregatik, ikurrina ikusten dugunean, bertako ekoizpena babesteko erosten dugu produktua, baina kontu izan behar da, begiratzeko zein den produktu horren atzean dagoen ekoizpen eredua. Eta supermerkatuko ikurrinak adierazten duena zer da, bertan ekoiztu dela? Edo bertan eraldatu dela? Edo saldu dela produktua? Zeren badakigu hemen sagardoa egiten dela Poloniako sagarrekin: hemen ekoiztutakoa da, baina sagarra Poloniatik edo Errumaniatik ekarritakoa. Tamaina oso garrantzitsua da, bermea ematen du jakiteko benetan prozesu osoa hemen egin dela eta ekoizleak edo proiektu kolektiboak burutu duela prozesu osoa.

A. GOROSABEL: Bai, produktuen gaineko jakintza izateko eskubidea berreskuratu behar dugu. Gure ardura da zer erosten dugunaren atzean zer dagoen jakitea: nork, nola eta non ekoiztu duen.

M. SAIZ: Eta oso zaila da. Batetik, pixka bat despistatuta gabiltza baina bestetik, oso zail jartzen digute. Publizitatea oso faltsua da, erabiltzen den terminologia ere bai... hizkuntzaz jabetu dira. Iruditegia ikusita, uste duzu benetan bertako produktuekin eta betiko eran egindakoa dela...

"Puska dezagun izotza" jarri diogu izena solasaldi zikloari ARGIAk. Zer aldatzen jarri beharko genuke indarra, izotza hautsi eta errespetuzko bizitza lantzeko?

M. SAIZ: Izotza apurtzeko eta konfinamendu garaitik irakaspenak aterata, denbora funtsezkoa da. Ikusi dugu beste era batera funtziona dezakegula, eta denbora beste gauza batzuetan jartzen dugunean hobeto sentitzen garela. Goazen horri jarraipena ematera, benetan denbora emango diogu ongi erosteari, janaria ongi prestatzeari, behar dugun informazioa jasotzeari... horretarako denbora behar badugu, beste toki batetik kendu beharko dugu. Gure ardura da erabakitzea zeri ematen diogun gure denbora. Bakarrik ezin badugu, kolektibora jo beharko dugu: nik bakarrik ezin badut informazio osoa jaso produktu eta prozesu bati buruz, ziur badela kolektibo bat informazio hori daukana, edo elkartu naiteke beste batzuekin eta informazioa lortu, produktu bat lortu ez dakit nondik... badira horrelako proiektuak martxan. Lehenetsi behar da denbora zeri ematen diogun eta kolektiboak bultzatu.

A. GOROSABEL: Izotza apurtzeko erradikalak izaten hasi behar dugu eta elikadura sistema hau goitik behera apurtu eta zeharo irauli. Horretarako, jabetu beharko genuke herritar gisa daukagun botereaz. Gure esku dago ARGIAren "txikitik eragiten" lemarekin, hor dago giltza. Botere hori kendu digute, sinetsarazi digute hor badirela munstro batzuk gugatik erabakiko dutenak eta ez, gugan dago giltza. Hori berreskuratu behar dugu. Herri burujabe bat izatera heltzea gura badugu, ezin dugu ekoizpena beste batzuen esku utzi, zer jaten dugun ezin dugu beste batzuen esku utzi, jakintza horri eutsi egin behar diogu eta datorren jakintza berriarekin osatzen joan. Agroekologiak hor egiten du apustu. Gure ekoizpen proiektuek hor egiten dute apustu, jakintza horri eusten, herrigintzatik eraikitzen eta etengabe, beste laborariekin eta herriarekin aliantzak josten. Gugan dago eta sinistu egin behar dugu, gu garela giltza.

M. UNTSAIN: Gai latza da. Izotza hausteaz, ni ez naiz hain erradikala izanen. Baina bai, gure esku da erabakiak hartzea eta ikustea norberak zein duen lehentasuna. Denbora ukan dugu gauzak desberdin egiteko. Eguneroko martxa azkarra pixka bat lasaitu da, eta asko pentsatzen hasi dira zein den beraien lehentasuna. Zein da lehentasuna, diru gehiago irabaztea? Auto bikain bat ukaitea? Postu eder bat ukaitea enpresa batean? Iruditzen zait jende bat ohartu dela eredu hori ez dela bakoitzaren nortasunaren errespetuan, lehentasunak bestela izaten ahal direla, kalitatezko gauzak janaz, gutxiago kontsumituz... ez dakit zergatik kontsumitzen dugun hainbeste: bai jantzitan, bai mugikorra, bai auto, bai janari (asko erosi franko botatzeko edo jantzi asko erosi gero ez janzteko)... askoz gutxiago kontsumitu, denbora berreskuratu eta norberak bere aukerak egin bizitzan. Nire ustez horrantz jo behar dugu, bai laborariek, bai hiritarrek, bakoitzak bere bidea atzemanez.

M. SAIZ: Izotza apurtzeko beste bide bat da denbora honetan ikusi dugunari arreta jartzea, benetan garrantzia duten gauzei ematea duten garrantzia. Ikusi dugu baserritarren lana lehentasun bat dela, eta hori zaindu egin behar dugu: hemengo baserritarren lana, baina baita kanpotik datozen langileena ere. Oso gogorra izan da ikustea nola beste herrialde batzuetatik etorri diren pertsonak nolako baldintzetan egon diren eta zein gaizki pasatu duten babesik gabe, beraien osasuna arriskuan jarriz guk jan dezagun, ekoizten edo uztak jasotzen... hori betidanik jakin izan dugu baina pandemian argiago ikusi dugu eta ezin dugu bestaldera begiratu. Daukan garrantzia eman behar diogu, salatu giza eskubideen urraketak eta elkartasuna izan beste herrialdeetatik datozen jendeekin.

Etorkizunari begira, nola ikusten duzue Euskal Herriko agroekologia mugimendua?

A. GOROSABEL: Agroekologiaren egoera Euskal Herrian latza da, kanpoko elikagaien oso menpeko gara: Euskal Herrian jaten denaren %1-2 da bertan ekoiztutakoa, gainontzeko dena kanpotik dator. Irudipena dut dieta homogeneizatu batera goazela mundu mailan, Kanadan, Australian eta Euskal Herrian gauza bera jateko aukera dagoela. Denok aguakatea, papaiak, eta urteko edozein sasoitan.

Agroekologiaren erronka gazte gehiago instalatzea da, nekazari eta abeltzain gehiago behar ditugu, eta ez da erraza. Sektore hau erakargarri egin behar dugu, datozenei esateko "geratu zaitezte, badago aukera eta posible da bertatik bizitzea". Errealitatea prekarioa da ekonomikoki eta lur eremuetara heltzea oso zaila da, ez baldin baduzu herentziaz, edo inguruan lurrik, eta hasteko gutxieneko bat.

Zaila da, administrazio aldetik bilatzen eta laguntzen dena handitasuna eta intentsifikazioa delako. Hortik atera eta norberak bere dibertsifikazioa aurkitzea (ortutxo bat izango dut, eta oilo batzuk, eta...) ez dago lagunduta administraziotik. Panorama ez da zorionekoa, baina hor dago erronka eta horregatik gaude hemen, horri buelta emateko eta berandu ez dela esateko.

M. UNTSAIN: Egoera ez da erraza, lurra Iparraldean oso garesti da, oso zaila da laborantzan instalatzea. Baina Iparraldean behintzat gero eta jende gehiagok nahi du laborantzatik bizi; eta gero eta elkarte gehiago badira: Idoki, Trebatu, Laborantza Ganbara, Arrapitz, Biharko Lurraren Elkartea... laborariak geroz eta gehiago antolatzen ari gara, beste eredu batean, ez laborantza industrialean. Geroz eta gazte gehiago badira: Frantziako estatuan Iparraldea da laborari gazte gehien instalatzen ari den lekua. Gazteak instalatzeko dinamika bat bada, eta uste dut abiada hartzen ari dela. Laborariek egindako instituzio batzuk ari dira dinamika sortzen, gazteak bultzatzen, instalazioak errazten... oso zaila baldin bada ere.

A. GOROSABEL: Azken urteetan instalatzen gabiltzan gazteok badugu kontzientzia, hautu politiko batetik erabakitzen dugu sektorean egotea. Sektorean lehendik ere kontzientzia bazegoen, baina politikoki geroz eta jantziago dago, eredu jasangarriak bultzatzearen alde.

M. UNTSAIN: Eta asumitzen ditugu egiten ditugun hautuak, ez dugu dena irensten. Hautu batzuk egiten ditugu gure bizitzeko maneran, gure lan egiteko maneran, eta hautu horiek geroz eta gehiago asumituak dira. Hautu politikoak dira. Txikiak, baina hor dira. Horrek nolabaiteko askatasuna ematen digu eta indarra. Txikia baldin bada ere, indarra badugu.

A. GOROSABEL: Eta ederra da jardun hau, nahiz eta ekonomikoki prekarioa izan, nahiz eta lan ordu pila bat sartu. Une honetan ez nuke aldatuko nire jarduna beste soldata batengatik. Bertan nago bertan egon nahi dudalako, eta sinesten dudalako posible dela bertatik bizitzea modu txukun batean.

M. SAIZ: Indarra badago, eta horrelako hautua egiten dutenak ere badaude. Baina egoerari buelta emateko, zerbait gehiago behar dugu. Aldaketa lortzeko lanbide duin eta erakargarria izan behar da eta hori administrazioek bultzatu behar dute, bestela ez dugu indarren desoreka lortuko gure aldera. Sistema neoliberalean ikusten da administrazioak norekin dauden lerrokatuta. Indarra egin behar da dagoena bultzatuz, baina baita ere salatuz eta exigituz gure administrazioei, babestu behar dutela bai nekazaritza eta bai arrantza sektorea. Beraien esku dago, eta gure esku dago hori exigitzea.