No outono participaches no programa de formación Experto de Garabide, traballando para revitalizar o idioma. Que é a lingua maya no teu camiño?
Cando era neno, ao meu ao redor falábase de maya. As persoas maiores eran as maia monolingües. Eu aprendín a falar de maia coa miña avoa, e ela era monolingüe. Ao redor tamén predominaba a lingua maya. Vostede pedía a alguén nada en castelán e non era estraño que me respondese en maya. No noso país, os pais falaban de maya, case non sabían nada, e así foron educados os dous fillos maiores. A partir do terceiro fillo, comezaron a introducirnos o castelán. Aí hai un dato curioso. A cousa non cambiou.

De que se trataba, quizá?
Trátase dos anos sesenta. No pobo pechouse un taller, que era unha fonte de ingresos para a comunidade, e entón os homes empezaron a dirixirse á cidade, deixando ás mulleres en casa. E na cidade, aqueles homes non tiñan máis remedio que falar en castelán. Foi entón cando o meu pai decidiu falar en castelán aos máis pequenos da casa. Por tanto, os pais creceron os seus fillos maiores en maya, e eu e os que naceron detrás de min, en castelán. Con todo, aínda que eu falaba en castelán, a miña estrutura mental era maya. Deime conta diso cando empecei a estudar.

Que queres dicir? De que se deu conta na universidade?
Para empezar, custábame moito escribir algo en castelán. O meu titor dicíame: “Escribes en tarzana!” [En tarza como personaxes de ficción]. E eu dicíame: “Pero que significa?”. E, ao parecer, non respectaba a orde verbal do castelán; utilizaba á miña maneira o suxeito, o verbo e o obxecto. Lembrei que escribía “Tartzanakoa”, pero tamén me dicía “salbaia” e moitas outras cousas. Comprendín que falaba de maya ou de maya que aprendera no seo da miña avoa.

Ao entrar na universidade deiche conta.
Si, tiña un vinte anos. Tiña once anos, por exemplo, cando se produciu a sublevación dos zapatistas, e un dos meus irmáns foi militante do movemento. Aos 17 anos pregunteime: “Pero que é isto dos indíxenas? Por que usa o huipil [blusa bordada longa] a nosa avoa? Por que o noso pai ten esa cor de pel? Por que a nosa nai non sabe falar correctamente en castelán? Por que o meu avó usaba o mandil? [bata]… As preguntas seguíanme! As preguntas que me fixen ao dezasete anos adquiriron unha gran forza ao vinte.

Como sabemos, estudou antropoloxía.
Si, e estaba máis confuso que nunca, porque non tiña a menor resposta ás miñas preguntas. E, polo camiño, atopeime coas mulleres e coñecín o feminismo e ás mulleres indíxenas. Por exemplo, o movemento zapatista demostraba iso, a coraxe das mulleres. Aquelas damas tiñan a palabra e eran como eu, da mesma forma! Tiñamos o mesmo perfil, o mesmo cor, a mesma altura… Sen ningunha dúbida, deime conta de algo, porque, de súpeto, dixen aos meus pais: “Papá, mamá… de aquí a min falarme de maya”. Pareceume que fixera un gran descubrimento, porque me dei conta de que era capaz de falar de maya. Non sabía que o soubese!

Non sabías que o sabías… Parece que che leaches co nó sinuoso.
Foi moi importante, e o liberador, cando regresei á capital, e entrei na facultade, porque non o dubidou: “Pertenzo a un pobo determinado, son dun pobo determinado, son o meu pai e a miña avoa… Sei por que a miña nai utiliza o hupil e por que nos discriminan as nenas e as mulleres indíxenas”. A conciencia diso me desgarró o corazón unha e outra vez.

En que consistía esa discriminación?Na
escola, por exemplo, non nos deixaron vestir como queriamos: o pil, é dicir, esta blusa que agora levo. Por outra banda, na miña comunidade non había clase media ou superior e si queriamos estudar superior non tiñamos máis remedio que migrar á capital. En canto cheguemos a recibir as bromas, as burlas e as burlas dos seus compañeiros e profesores! Nunha, á conta dos nosos chamados maia —e Chan Dzul son meus!—, e na outra, a favor da nosa terra natal, na que nós eramos un pobo pequeno. Sinalábannos, sinalábannos, sinalábannos. E, xa lle dixen, deime conta de que sabía falar de maya e de que non falaba correctamente de español.

Castelán de Tarzán, como lle dixo aquel profesor. E sabemos como se dirixían a Tarzán e a Jane.
Iso é! Castelán de Tarzán! Ja, ja! “Non sei falar de maya, nin en castelán! Quen son? Como debo escribir a tese?”. Si, escribín con gran esforzo! Por máis que me cansase, non podía dominar a redacción! Ademais da miña historia persoal, é de moitos o que estou a contar. A xeración do meu irmán, por exemplo, viviu esa mesma historia dolorosa, pero, no seu caso, o racismo e a discriminación foron moito máis pesadas. Eu diría que a persecución de entón fíxose pedazos, que o racismo e a discriminación non alcanzan o nivel de outrora, e que o alumnado indíxena chega a niveis superiores.

O racismo e a discriminación non son dunha época, pero aínda existen?
Si, pero tamén nos estamos fortalecendo nós, por exemplo, estou a falar de Pékbal waye [“Movemento aquí”]: estamos nas redes sociais, ensinámonos sen vergoña as nosas caras, e na capital, Merida, mostrámonos como somos, ou polo menos sen vergoña de antes. Facemos e difundimos cancións. Nos empoderamos, concentrados no apoio do grupo, xa que non é posible actuar cada cal á súa maneira. A pesar do devandito, aínda non se moveron, a capital segue sendo branca, racista. Chamámoslle “A Merida branca”.

“A Mérida branca”. Será posible?
Si, aínda manda alí unha elite poderosa, e toma decisións dese tipo. Pero tamén quero falar da esperanza, do movemento de revitalización da lingua e doutros moitos movementos. Estamos a gañar dereitos e gañando espazos. E nós gañamos o espazo e perdemos as elites, pero, por suposto, a elite sempre quere ser elite, non quere perder nada. Ao contrario, quere ser cada vez máis forte. E a situación é difícil para nós, porque o poder político non ten en conta ao pobo maya, pero para nada! Nin pensar en facer nada co pobo de Maia nin para o pobo de Maia.

Tedes representantes políticos na nación, na rexión, no pobo?
Sempre hai alguén, ou algúns, que ten un cargo político importante. Pero tamén son poucas as persoas que poden seguir impulsando políticas a favor das nosas comunidades. Ou mesmo en proxectos non logran darlle continuidade. Ocórrenos a nivel micro, macro e medio, a nivel local, nacional e rexional: os nosos representantes, formados politicamente, chegan ás diferentes institucións e adáptanse ao seu funcionamento. Así nos sucedeu, por exemplo, con algúns membros do Instituto Nacional de Pobos Indíxenas –e foron militantes zapatistas–, ou da Asemblea Nacional Indíxena. Adáptanse e, ao final, a comunidade perde a confianza depositada neles e perde todas as esperanzas. Despois de traballar no nacemento dese Congreso Nacional, por exemplo, hoxe… Bo, mellor calar.

Denunciáronnos que na túa comunidade tamén es responsable de xénero. En que consiste o teu traballo?
Uf!

Ja, ja! “Uf!”.
Si, uf! Non podo contestar a esa pregunta, deixando de lado o que son ou o que fago. Na nosa organización, en Ou Yich Lu’um, ante a violencia contra as mozas e mulleres, queremos falar. Moitas destas raparigas e mulleres diríxense a nós para preguntarnos sobre isto ou aquilo, ou para pedirnos algunhas cousas. Entre outras cousas, iso é o que me trouxo á estancia de Garabide, que unha cousa que aprendín na comunidade, falar de xénero, fai que a xente se axite. Incomódalle.

Que é exactamente o que lle incomoda?
Pensar sobre os seus propios privilexios. A miña intención é meditar respecto diso. Si a palabra xénero non nos gusta, imaxinemos outro nome, pero é innegociable pensar na relación entre homes e mulleres. Temos que falar de identidades, das desigualdades sexo-xenéricas que existen entre as persoas novas… Cando empezas a falar destas cuestións sempre recibimos algunha resposta. “Eu querería falar nas asembleas, pero ninguén me fai caso”. Nós dicimos: “E, amigo, con quen compartes a túa inquietude?”. “Con ninguén, porque ninguén me fai caso, nin a familia!”. E un punto máis da nosa reflexión: non queremos facer inimigos. Os homes non son os nosos inimigos, compañeiros e compañeiras, e por tanto, pongámonos, falemos, sentémonos incómodos, choremos xuntos… Fagamos o que faga falta.

Unha cousa é tratar de revitalizar a lingua, outra é o que estás a expor. Compartiches esta reflexión cos compañeiros de Garabide?
Uf!

“Uf!” de novo.
Si… É difícil falar destes temas, é incómodo. Falar a linguaxe con conciencia é, si, fácil, pero é moi difícil explorar en que se atopan as relacións entre homes e mulleres, xa que o autoanálisis é un exercicio incómodo. Con todo, teño a esperanza de que outros compañeiros, sexan mulleres ou homes, digan o mesmo: “Falemos diso tamén! Si queremos revitalizar a lingua, debemos entender en que están as nosas relacións!”. Durante a estancia en Garabide, algúns profesores –mulleres en xeral– tamén nos propuxeron exercicios, mostrando que a situación das linguas minorizadas e a das mulleres van da man, xa que en ambos os casos hai dominadores e dominados; en ocasións son persoas, noutros son organizacións.

Véñennos de México, e o tema é obrigatorio: Cidade Juárez, asasinatos de mulleres.
Hai unha intención total de atacar ás mulleres, de golpear contra os corpos das mulleres e das nenas pequenas… Non en balde déronlle o nome de feminicidio, non? O uso das mulleres e dos seus corpos, a ofensa, a morte son parte da nosa estratexia de enfraquecemento dos movementos populares. O poder sempre é o poder, e a esfera política, o narcotráfico, a delincuencia, o estado militarizado… O poder manda, e o poder ten un todo, é todo. Matar as mulleres é, por tanto, unha estratexia contra as comunidades que están a organizar, contra as comunidades que queren transformar determinadas realidades, e o corpo das mulleres non é máis que unha parte desa estratexia. O mesmo fan as empresas.

As multinacionais, quere dicir?
Refírome ás empresas que coexisten co poder. As comunidades vulnerables acoden aos lugares onde viven e fanas aínda máis vulnerables a través dos seus traballadores, a maioría das mulleres. Esta violenta violencia comezou en Cidade Juárez, ao norte de México, e aos poucos foise cara ao sur e chegou ao sueste, até Iucatán. A violencia está a estenderse a toda a nación, vólvese contra as mulleres e as nenas pequenas. Magno, pola súa banda, está a reproducir no seo das comunidades a través do pensamento patriarcal e machista.

Por exemplo?
Por exemplo, as mulleres son violadas no ámbito familiar: son tíos, pais ou pais. A mesma violencia patriarcal reprodúcese nas comunidades! Por iso é necesario que falemos de relacións para que as mulleres nos libremos desta violencia. Bo, no noso caso, somos mulleres, somos indíxenas, habémosnos/habémonos precarizado! Este é o noso panorama! No noso territorio non se cumpren os dereitos fundamentais. Contamos co apoio das leis, tratados e tratados internacionais, porque México ten asinados todos… pero non cumpre co asinado!

Yamili… Sentes medo?
…Mmm… Bo, pregunta…

Aínda que sexa un, temos que facer o ben.
...E si, teño medo. Non é casualidade que haxa tanta depresión e ansiedade entre os mozos. Os mozos senten que os megaproyectos están a chegar ás súas terras. E, como lle dixen antes, a violencia afastada está a achegarse cada vez máis, e esa megabiolencia no seo da nación ou do Estado –o goberno, o narcotráfico, a militarización– está a entrar nas familias. Teño medo. Estas grandes ondas de desenvolvemento non son novas, pero temo que entren cada vez máis dentro da nosa terra.

É posible que isto ocorra?
Dáme medo. Por exemplo, a nosa comunidade ten unha zona de montaña onde sementamos o que necesitamos. Vivimos 11 familias divididas en dúas comunidades. Queremos ser cada vez máis, pero me dá medo que o poder nos encapsule e que cada vez haxa que vivir en cápsulas máis pequenas e ao final desapareza. Iso é o que ocorre tamén coa revitalización da linguaxe, que cada vez estamos máis encapsulados.

Non se poden reunir as diferentes institucións e facer forza?É
difícil reunirse, porque a violencia sempre está aí. Nós, por exemplo, non podemos ir a México D.F., nin a San Cristóbal –aínda que estea moi preto do noso territorio, ás 13 horas–, porque aquí e alí están a cometer atentados contra comunidades zapatistas. Son inútiles os tratados internacionais, os chamamentos aos dereitos humanos… A única idea é que os xornalistas veñan, porque só cando a comunidade internacional mira redúcese o nivel de violencia. O meu sobriño, por exemplo, di que vive de medo de organizarse, porque non sabe o que pode achegar o futuro. Ou o que dixo unha cuñada: “Yami, teño fillos, non podo ser mártir da nación, poden facerme desaparecer”.

Ti tiveches ese medo?
En determinados momentos, si. Esa violencia está a chegar a nós, foi vivida por algúns dos meus amigos. Nas manifestacións, e en Iucatán, encarceraron aos nosos achegados, sempre sen xustificación. Sentimos que estamos protexidos porque vivimos dentro da comunidade. A miña comunidade é o meu lugar seguro e estase morrendo. É terrible, incluso ese lugar seguro é cada vez máis pequeno. En ocasións, a nosa organización non subscribe o amparo [proposicións de lei contra megaproyectos] por non comprometernos.

A revitalización da linguaxe tróuxome a vostede, pero me contou a terrible verdade...
Non é fácil falar con ninguén. Mesmo cando estiven en Garabide, só falei destes temas con compañeiros moi confiados. Ademais, estas cousas non se din con lixeireza… Hai que ter en conta que vimos de terras moi golpeadas. Deberiamos compartir estes temas? Sen dúbida, pero non sempre hai tempo, e, por outra banda, non se poden dicir sen máis, nin publicar, nin contar ao primeiro que pasa por diante. Falar entre os compañeiros máis íntimos, si. Pola contra, non.