Vives en Camiro, pero non no centro da cidade, senón no seo dunha comunidade indíxena guaraní.
E é importante subliñalo. Vivimos na comunidade Itanamicua, somos 360 familias. Ita é pedra, nambi é oído e cua é buraco. Vivimos xunto a Cami, o río Parapeti sepáranos. Vivimos da cidade, pero ao mesmo tempo separados, o que nos axuda a fortalecer a nosa cultura e identidade. Na época, os nosos líderes conseguiron abrir a escola onde vivimos. Alí estudamos até a universidade.

Que vivades na comunidade, máis posibilidades de manter as vosas propias linguas culturais?
Nun momento dado, si, porque cando entrou a electricidade produciuse un gran cambio na nosa comunidade. A introdución da electricidade influíu moito na situación do noso idioma, xa que non había televisión antes, nin ningunha outra cousa. E, en verdade, a nosa cultura comezou a retroceder xunto coa televisión, a sabedoría transmitida de xeración en xeración, os contos e outros. Até entón, o costume e a lei reuníronse ao redor da lumbre, para que a xente maior comezase a contar lendas e xogase. Pero cando a electricidade se puxo en marcha, a televisión entrou nas nosas casas e todos quedamos mirando, apartados dos vellos contos. E adeus aos mitos!En

Euskadi, antes da televisión, crese que foi rádioa a que causou esa perda.E é máis agora que
se introduciron os celulares [teléfonos móbiles].

Estás a traballar en medios audiovisuais, pola túa comunidade.
Si. Non estudei un grao na universidade, pero realicei varios cursos de formación no Centro de Formación e Realización Cinematográfica (CEFREC) de Cochabamba. Trátase dunha asociación sen ánimo de lucro que promove o uso de medios audiovisuais co fin de mostrar a realidade das comunidades indíxenas rurais. Neste centro fórmanse membros de diferentes comunidades indíxenas na comunicación, e aí aprendín.

O obxectivo deste centro é, por tanto, mostrar a realidade das comunidades indíxenas?
Ensinar aos membros das comunidades indíxenas como realizar unha comunicación como a nosa, desde a nosa propia perspectiva e cosmovisión. Reportaxes sobre os nosos territorios... e cando os facemos, aproveitar a nosa propia mirada. É o que non fan os medios convencionais habituais. Eles, ou non veñen a nós, ou contan cousas que non son cando veñen. A min interesoume o ámbito da comunicación, realicei un curso de formación, no que estou a practicar xornalismo e comunicación indíxena, traballando a capacidade de expresar o que un sente, falando a través de ñe’e [idioma guaraní].

Vostede traballa en guaraní, ese é a súa lingua materna.
Nacín en guaraní, porque os meus pais falaban así. Nin sequera fixérono desde a discriminación. Os pais creceron no padroado [na granxa], falaban en guaraní, aínda que o patrón lles reprimía, impedindo falar en guaraní. Pero non só resistiron, senón que á fin e ao cabo fuxiron daquel padroado. Gardáronse na comunidade actual e foron libres: puideron vivir segundo a súa cultura. Desde entón, podo dicir, sen medo a mentir, que no seo da familia Pancho Carballos somos ferventes impulsores da cultura, herdeiros dese camiño que fixeron os seus pais. Un cambio total foi a fuxida do padroado ao seo da comunidade indíxena.

Nunca o ouviu.
Así son as nosas verdades! Os pais non puideron facer estudos, aprenderon a ler e a escribir, porque o patrón lles impediu aprender nada, e aínda que lles permitiu aprender nada, deberían ser en castelán, con exclusión total do guaraní. Con todo, gañamos algo, porque eu, por exemplo, nacín na comunidade. Cando os pais chegaron alí, só eran sete familias na comunidade. Son os anos sesenta e non é só o caso dos meus pais, senón un exemplo de amigos. Varias comunidades seguiron o mesmo camiño. Guarania estivo patronada.

O seu padroado?
Encarcerados, diría, esclavizados, pero os nosos antepasados, mesmo ás agachadas, souberon manter vivos as linguaxes culturais. É certo que nos padroados non se podía cumprir ningún ritual cultural. Foi outra cousa cando se liberaron. Puiden saber que cando un escapábase do padroado, axudaba a outro a escapar. Así andamos os guaraníes. Aínda hoxe, grazas á axuda das institucións, realizamos un documental sobre a reconstrución territorial [desde os padroados ás comunidades indíxenas] e recollemos numerosos testemuños dolorosos. Tamén fixemos unha película de ficción sobre esta historia. Hai moitos materiais sobre o tema, para os mozos é moi importante coñecer os testemuños dos nosos antepasados.

Que contan, por exemplo?
A miña tía, por exemplo, denunciaba que os patróns non lle deixaron estudar: “O patrón non me deixou aprender nada, e non puiden aprender a ler nin a escribir”. No documental di que iso faille sentirse incompetente, que lle parece que non foi capaz de dar unha vida mellor aos seus fillos. Agora é outra cousa, porque os fillos da xente de agora cursan os seus estudos, o guaraní, e o guaraní, sen descartar nada. Así se vai liberando aos poucos a guaranía.

Hoxe en día pódense cursar os estudos de guaraní?
Por lei, si. Pero, ás once, é un papel queimado: a lei escrita en papel non se aplica. E, doutra banda, construíron un relato que se impuxo en parte, segundo o cal o guaraní é un atraso. Iso é o que pensaron moitos pais e nais, que os seus fillos teñen que aprender castelán, que no futuro terán máis oportunidades en castelán e non en guaraní. Non crea vostede que o relato non se abriu en balde; eu mesmo tiven que reflexionar moito para chegar ás miñas conclusións.

Que consecuencias quere vostede dicir?Que
a lingua materna é o máis importante. E así.

E así?
A lingua principal de Bolivia é o castelán, na maioría das áreas. O guaraní ten un recoñecemento legal, aínda que non se cumpra a lei. Bastante traballo no propio sistema educativo. Á idade da Educación Primaria temos un fillo que me gustaría saber se se lles ensina a cantar en guaraní, e díxenlle: “Imos, canta algo en guaraní”. E non o sabe. En castelán si, en guaraní non. Isto demostra o peso do guaraní no noso sistema educativo. Con todo, moitas veces está en mans do profesor. Non todos os profesores valoran o guaraní. Os profesores poden ser falantes de guaraní, poida que tamén se impartan en guaraní, pero sempre priorizando o castelán.

Na vosa comunidade tampouco tedes mans sobre o voso sistema educativo?Os
líderes da comunidade din que teñen que cumprir o que mandan as altas instancias. A comunidade está rexida por un estatuto, e moitos pais e nais queremos facer forza na escola para que os nosos fillos e fillas falen guaraní. Non hai outra forma de revitalizar a lingua. Hai que asegurar a transmisión. Na mesma liña, tentamos traballar os Proxectos Socio-Produtivos (PSP) para recuperar o coñecemento principal dos antepasados que se transmite a través da artesanía, a olaría, etc.

Estades relacionados con membros doutras comunidades?
Eu mesmo, si. Como mozo activista da lingua, estou en contacto con outras comunidades, sobre todo a través desta película documental que realizamos. Tamén recibo peticións de ir expor nunha película e noutra, e así me dei conta de que cada comunidade ten a súa propia historia, pero que todos optaron por liberala. A nosa película tamén se chama así: Gu+rand+yu, “vía de liberación”.

Como se vos ocorreu facer esta película documental?
Foi unha petición do xefe da comunidade. Conscientes da idade das testemuñas, preocupados por que os seus testemuños se perdan para sempre, fixéronnos unha proposta para facer a película, “hai que facer!”, dixémonos e fixémolo. Sinto orgulloso, non podemos mostralo nas escolas e en moitos lugares, para influír na reflexión. Está feito en guaraní, con subtítulos en castelán. Acabo de empezar a traballar no mundo audiovisual e ocorreume un gran reto. Son un apaixonado da nosa lingua e cultura, fago o que me gusta, facendo o que mellor sei facer. É dicir, rodando.

Como chegaches ao programa Garabideko Adituak?
Sempre vou dun lado para outro, en salsa, cos responsables da comunidade, cos compañeiros da escola de xornalismo indíxena... Nunha ocasión colaborei co gran escritor guaraní Elias Caurey, e despois, os responsables da comunidade convidáronme a vir a Garabide. Explicáronme máis ou menos o que está a facer Garabide, e preguntáronme que me parecía que viñese aquí, e así!

Na túa estancia no mundo coñeciches a membros das catro comunidades das catro beiras. Que destacarías? Que
todos somos pobos indíxenas, que temos os mesmos problemas, sexa en Marrocos, sexa en Bolivia, sexa en Haití... E, doutra banda, todos somos activistas da linguaxe, vivimos preocupados pola situación das linguas maternas, conscientes de que están en perigo de extinción, e conscientes tamén de que a lingua é a nosa identidade: a nosa vida, a nosa forma de ser. A linguaxe non é, sen máis, un instrumento de comunicación. É a cosmovisión, é a filosofía de vida. Se a lingua materna morre, todo o patrimonio cultural morrerá, porque a lingua se une a todo o coñecemento dos antepasados. En canto a min, o idioma é todo, todo. A linguaxe é moito máis que unha ferramenta de comunicación.

Comemote

“Na universidade, o profesor mandoume ir á lousa. Había un problema de cálculo que resolver. Estaba ante 150 alumnos, púxenme nervioso, e aproveitei erroneamente algún signo matemático. E o profesorado: Onde aprendiches? ‘Itanambikuan’. O profesor dixo: ‘Non, gero!’. ‘Itanambikuan’. E o profesor dixo: Ah, por iso non sabes nada! Deberías volver a Primaria, a estudar!’. Non sabía onde esconderme. Porque era rural, porque era guaraní... Humillábame moito. Pero non llo perdoei. Este me empoderará! Eu ensinareille a ese profesor!’. E así o fixen, sacé unha boa cualificación no seguinte exame, a todos os que nos demostraron que tamén somos nós! E aínda, o da cidade cre que os guaraníes non somos capaces de facelo. Ah, iso é guara (eu)! Rural!’, gritan desdeñosamente. Ou, ‘hori comemotte!’. Mote, é millo. É dicir, que somos comedores de millo”.