Joan Tartas (Sohüta, 1610 - data de morte descoñecida) non é un dos escritores máis famosos da historia das nosas letras e, con todo, descubrimos cousas boas nesta “peza mendre” cuxo título, admitámoslo desde o principio, non é probablemente o máis comercial dos títulos que se puxeron neste mundo. Tampouco o seu suxeito desbordaranos de alegría e alegría –porque Tortas, á fin e ao cabo, pasa todo o libro lembrándonos que morreremos, e obrando segundo ese pensamento, e non doutra maneira, que nos salvaremos–. Por outra banda, en comparación con Axular, a escritura de Tortas non é tan brillante. Pero a medalla que temos volve alén. Expresamos que o camiño para matar a Ontsa (1666) é un libro que debemos honrar, e que nos di con firmeza: antecedente de moitas tendencias actuais, ás veces fantásticas, ás veces filosófico-existencialista, cheo de historias que se len con deleite, unha caixa de sorpresas despezadas baixo un libro debot.

Falemos, primeiro de nada, do autor Tortas, da súa subjetividad moderna, a cal atopamos clara e palpablemente nas numerosas dúbidas que manifesta neste libro, e que fai que a súa perplexidade sexa como a dos escritores neuróticos de hai tres séculos e medio. “O meu tribaillu aphüra meritando para que ensíneche o phena”, ás veces vémonos a piques de suicidarse, ás veces vémonos a nós mesmos –….a todo simplailmündü que eu son un bo home-paxaro, ás veces un pobre aphez enfermo e ás veces un chiripotazo até a guitarra.

O sacerdote de Arüe acabou, por tanto, esta obra co despedimento deste auto-boicots. Empezou de novo cun soño. “Nun dicir amén, mentres me dicía que na sombra dun arrebato, íame ás miñas, durmía, fixen un gran soño e un misterio, parecía que no meu soño, no meu soño, había un tropel de homes e mulleres, que subían até o ceo, e que, por tanto, víanse obrigados a descender. Bo, si, un soño apocalíptico. Pero un soño, despois de todo.

Neurosis, o fin do mundo... Temos que levantar un pouco o ánimo. Ter en conta a redacción do libro que temos. O lector perspicaz, vendo a puntualidade da cita do parágrafo anterior, notaría outra particularidade de Tortas, como é que as frases como as secuencias de planos do cine escríbanse unha tras outra, de tal maneira que si unha frase de Ontsa no camiño da morte empeza a dicir “o meu amigo”, debe estar listo, e porque a cadea das palabras comeza a moverse como o medio vasco no ano 1970.

Con todo, dirán que este libro de Tortas, visto desde hoxe, non é literatura; pero eu direilles que para Tortas este libro é un soldado –non un martelo, non unha machada: un soldado–, que é outra das cousas de Ontsa hilbidea, que está cheo de referencias bélicas. Época tamén así en Zuberoa, naquel século XVII: a rebelión de Matálaz, a persecución contra protestantes, sen esquecer esgótelos e os bohemios, todo iso no medio de profundas transformacións económicas. Non faltaban as pátinas. E nesa lea, o escritor. Non sabemos gran cousa das que fixo nin das que non concretou. Pódese asegurar unha conta: Dedicou o libro ao “Señor Marquis de Monein”, que na letra de recomendación homenaxea aos “contras á herejía e aos hügenots”. Que as nosas Tortas non vivía nos ceos máis elevados, é dicir, naquel lodo da época. Talvez –segundo Txomin Peillen–, antes de dar a luz este soldado de libros da Guerra Santa, el tamén foi soldado. Talvez –a hipótese de Jean-Baptiste Orpustan–, demostrando ese catolicismo loitador, tal e como se sabe, Tortas quixo limpar dos pecados reformistas dos seus antepasados, Sanz Tartas, que traballou como colaborador do calvinista Leizarraga, etc., porque, como xa se sabe, os máis feroces crentes son os conversos.

Con todo, os golpes de espada e os disparos de arcabuz dese soldado cristián convertéronse co tempo no aspecto máis arcaico deste libro, a menos que tratemos de atopar unha nova calidade moderna do sacerdote de Arüe que o reconciliase coa persuasiva tarefa que moitos escritores actuais impuxéronse a si mesmos. Certamente, si considérase así, mutatis mutandis, o párroco Tortas e algúns predicadores que falan desde o púlpito das novidades son moi parecidos aos outros, pois se intercambian contidos, pero a necesidade da fe subsiste de pé.

En lugar de descender por ese arroio, temos que volver atrás para referirnos a unha cuestión máis interesante en Ontsa, o camiño da morte. Tortas era un gran narrador de historias, e si houbese unha maior reacción escribindo algúns dos contos e mitos que aparecen resumidos neste libro –por exemplo, a gran señora de Macedonia, que peiteaba o pelo con cinzas de defuntos; o do rei, que tomaba demasiados contrapozones; ou o das fábulas de Esopo en xeral–, quizá entón a literatura vasca tería nos seguintes séculos un xénero narrativo mellor. Ah, Tortas, si soubeses o que a túa fe arrepentiu da túa obra!