O presidente Nayib Bukele está a ser entregado ás grandes corporacións e empresas O Salvador, segundo denunciaron as organizacións que traballan na defensa dos dereitos humanos e a terra. Ademais, baixo a escusa da denominada “guerra contra bandas criminais”, autorizan unha vulneración permanente dos dereitos humanos, perseguindo e detendo aos activistas. No medio deste caos atópase Vidalina Morais, presidenta da Asociación para o Desenvolvemento Económico e Social.

Cando e en que contexto creastes o ADES? Cal é o obxectivo da asociación?

Foi creada fai 31 anos pola comunidade de Santa Marta, en 1993. Na década de 1980, cando o conflito armado dO Salvador estaba en plena efervescencia [o conflito durou entre 1980 e 1992] sufriu ataques, refuxiouse en Honduras e foi fundado por unha comunidade que volveu a Santa Marta en 1987.

Apoiamos, entre outros, a ADESCOS ou Asociacións de Desenvolvemento Comunitario, así como ás organizacións de mulleres. Tamén traballamos con grupos de diversidade sexual, fomos parte dun proceso da comunidade educativa de Santa Marta, traballamos na xestión de infraestruturas...

Como organización nada en 1993 para xestionar a compra de terras para a comunidade e axudar aos nosos mozos no proceso educativo, entendémonos como unha comunidade que empezou pola nada. A día de hoxe traballamos conxuntamente coas Xuntas de Augas, as entidades locais que traballan no ámbito da auga e as asociacións ao redor da agroecología. Nos últimos tempos traballamos moito no tema da agroecología. Consideramos que é unha alternativa axeitada á agricultura tradicional historicamente imposta.

Di vostede que tiveron que fuxir de Santa Marta. Foi unha das zonas máis atacadas no conflito armado dO Salvador. Como influíu isto na forma de construír a vosa comunidade?

Foi un conflito armado que durou doce anos nO Salvador, e que terminou en 1992 coa firma dos Acordos de Paz. O exército perseguía e mataba os membros das comunidades que entón estaban organizadas, por exemplo en Santa Marta. Debido á persecución militar tivemos que fuxir a Honduras, onde seis anos máis tarde, en 1987, volvemos a Santa Marta. Somos unha comunidade histórica e conseguimos, por dicilo dalgunha maneira, afastarnos un pouco das formas de vida habituais dos lugares que nos rodean. Por exemplo, adquirimos servizos básicos como a enerxía eléctrica, temos terras comunais, proxectos de auga e vivenda, un sistema educativo integral (preescolar a bacharelato), etc. Coa axuda da organización e da asociación ADES cubrimos as necesidades da comunidade.

En 2017 conseguiron aprobar a lei que prohibiu a industria da minería metálica. Como foi o proceso?

O ADES naceu para axudar á comunidade de Santa Marta, pero na década de 2000 comezamos a traballar con outras comunidades do departamento de Cabanas e unímonos á loita contra a minería metálica. Desde 2004 até 2017 loitamos por unha lei que prohibise a industria mineira, ata que o congreso aprobou por unanimidade unha lei que prohibise esa industria. Todos os deputados, é dicir, 69, votaron a favor da lei.

Mentres loitabamos pola prohibición da minería metálica, enfrontámonos a unha demanda interposta por unha transnacional canadense aO Salvador, ante o Tribunal Internacional para a Resolución de Desacordos sobre Investimentos (CIADI), en Washington. Estivemos seis anos mobilizándonos e aprendemos inevitablemente que era CIADI; a institución do Banco Mundial é, en definitiva, un dos tribunais que as empresas crean para defender os seus intereses.

Pois ben, en 2016, este tribunal ditou unha sentenza favorable ao Estado salvadoreño. A empresa canadense reclamaba ao redor de 250 millóns de euros aO Salvador, xa que as comunidades renunciaron ao seu proxecto de explotación mineira en Cabanas. Foi un triunfo, pero trouxo ameazas, criminalización e asasinatos, incluído o dunha muller que se atopaba no oitavo mes de embarazo. Pero digamos que a loita tivo algún éxito, non é certo? Porque o Estado non entregou á empresa o diñeiro que pedía. Foi unha loita organizada polas comunidades. O equipo de avogados que puxo O Salvador foi moi responsable.

Tal e como explicou na súa intervención en Bilbao, o Goberno de Bukele empéñase en restablecer a industria mineira, non é así?

A partir de 2021, o Goberno de Bukele sumouse ao Foro Intergobernamental sobre Minería, Minerais, Metal e Desenvolvemento Sostible, que agrupa a 77 países co obxectivo de promover a minería metálica a nivel mundial. En 2022 creou unha nova lei paralela á lei de prohibición da minería metálica: Lei de creación da Dirección Xeral de Hidrocarburos e Minas. Esta lei suscitou as nosas sospeitas e empezamos a denunciar o caso publicamente. Ese mesmo ano, o goberno gastou 45 millóns de dólares en revisar e actualizar a lei de prohibición da minería metálica, e empezamos a mobilizarnos. Pouco despois e neste sentido, foron detidos membros da comunidade de Santa Marta e da nosa organización.

Refírese ao caso de “O cinco de Santa Marta”?

Si. Loitamos incesantemente por liberar aos nosos compañeiros. Ao final mereceu a pena, porque foron liberados baixo o “Réxime de Excepción” de Bukele, moi complicado. Desde marzo de 2022 vivimos nun réxime de vulneración de dereitos humanos fundamentais aprobado pola Asemblea Lexislativa.

Foron detidos directamente o 11 de xaneiro de 2023, sen que levase a cabo ningún proceso xudicial, e en setembro dese mesmo ano foron arrestados no seu domicilio até outubro de 2024. Foron liberados no último xuízo.

A este respecto hai que sinalar que nO Salvador reforzáronse moito os movementos a favor da terra, a auga e a vida. Moitas comunidades, organizacións e asociacións unímonos e conseguimos a liberdade dos nosos compañeiros.

Que dirías do réxime de Bukele?

A militarización disparouse neste réxime. O Goberno apostou por reforzar a seguridade e investiu moito diñeiro niso. Gran parte dese diñeiro lévao a Policía Nacional Civil que se constituíu no marco dos Acordos de Paz de 1992 e o Exército tamén recibe unha importante cantidade. Normalizamos a presenza de tanques de guerra nas rúas sen estar en guerra.

Quen traballamos en defensa dos dereitos humanos sufrimos a persecución do réxime, nos criminalizan. Hai moitas persoas inocentes no cárcere. Non tiveron o proceso xudicial necesario, negáronnos ese dereito. Enfrontámonos a iso cos compañeiros do caso “O Cinco de Santa Marta”, pero non pasou o mesmo con todo o mundo.

Das 72.000 persoas que foron detidas na "guerra contra bandas criminais" do réxime de excepción, 7.000 foron liberadas recentemente porque son inocentes, pero estou seguro de que hai máis persoas inocentes. A organización humanitaria de Asistencia Xurídica Humanitaria dO Salvador calcula que xa son unhas 300 as persoas que morreron nas prisións de Bukele.

Que lugar teñen os dereitos humanos en réxime de exención?

Os dereitos vulnéranse de forma permanente, como se dixo, unha persoa é detida, non recibe xuízo nin nada e é encarcerada. No cárcere as condicións son pésimas; hai aglomeracións, enfermidades, falta de hixiene...
Cando liberaron aos nosos compañeiros, saíron moi enfermos, con pouco peso, desnutridos, e non tomaron medicamentos para tratar enfermidades como a diabetes ou a asma. É a realidade de todo o que hai entre os valos.

O Salvador é o primeiro país do mundo que acepta a bitcoina como moeda de Estado, por decisión do Goberno de Bukele. El e o dólar estadounidense son as moedas oficiais...

O proxecto gobernamental de converter Bitcoina nunha moeda nacional ha fracasado. A lei di que podes usar esa moeda nO Salvador, está en circulación, pero non funciona ben, porque nunca se utilizou. É como algo virtual, e niso gastouse a fortuna do erario público.

Desde o movemento medioambiental habemos renunciado a este proxecto errado. De feito, sabemos que para poder soster un proxecto deste tipo é necesario dispor da tecnoloxía máis alta, e O Salvador non ten esa posibilidade. Ademais, os salvadoreños non pedimos ningún proxecto deste tipo, nunca o fixemos.

Cre que a monetización do bitcoin pode promover megaproyectos?

Criamos que se ía a apostar pola industria mineira para reforzar o proxecto de Bitcoin, xa que na aprobación da Lei de Hidrocarburos á que fixen referencia antes se monetizó a vitcoina. O Goberno tiña moi claro que para reforzar o proxecto da moeda virtual que tan ben vendeu a nivel internacional tería que reforzar a explotación mineira para crear máis tarde xeotérmicos e/ou termoeléctricos. Aínda que de momento non o foi, o Goberno recuperou algún megaproyecto ao tirar diso.

Temos uns gobernantes que teñen unha gran vontade de desenvolver megaproyectos, están a deixar ao noso país en mans de grandes corporacións e empresas. A construción de portos, aeroportos e similares é unha constante. Tamén se están construíndo outras infraestruturas turísticas e desaloxouse á multitude para levar a cabo os proxectos. A megacárcel tamén se practicou con moitas persoas que foron desaloxadas das súas casas.

A pesar de que somos un país “pobre”, somos moi ricos en recursos naturais e agora o goberno está a ofrecer a nosa terra ás transnacionales para que poidan explotar o uranio. Os rumores apuntan a que hai cru na costa salvadoreña, pero aínda non se puido confirmar. Nestes momentos, o Goberno está a deseñar proxectos para explotar o petróleo.

E non só iso, senón que tamén está a negociar cunha empresa estadounidense a explotación dun mineral, chamado torio, que acaban de descubrir, e é posible que máis adiante poida instalarse unha planta de enerxía nuclear. Este Goberno pon en marcha grandes proxectos en detrimento de a poboación e do noso medio ambiente.

Que sabedes sobre este proxecto de torio?

É algo bastante novo e non hai moita información. No entanto, varias redes ambientais han dado a coñecer que o Goberno xa empezou a facer negocios coa empresa estadounidense Thorum.

Da mesma maneira soubemos que na zona de Cabanas, no meu departamento de orixe, unha empresa quere realizar unha explotación mineira. O Goberno está interesado en vender e extraer os nosos recursos minerais, un interese mesquiño, e iso tamén o estamos denunciando na actualidade. Queren restaurar a industria mineira custe o que custe, a pesar de que hai unha lei que o prohibe.

De face ao futuro, que retos ten a comunidade que aposta polo desenvolvemento sostible e social?

Temos moi claro que non queremos unha industria mineira nO Salvador. Sempre apostaremos por procesos como a agroecología e a soberanía alimentaria, xa que o noso país foi invadido por transnacionales como Monsanto. Iso estragou a esencia de cultivar as nosas terras, contaminou tamén as terras e os ríos de aquí.

Queremos vivir doutra maneira, e ese é o noso reto. Tamén reforzamos as nosas capacidades e relacións con outras comunidades, defendemos as nosas terras fronte aos intereses das transnacionales, os nosos países “pobres”. Vivimos aquí e queremos seguir vivindo aquí, apostando pola agroecología e a soberanía alimentaria, tal e como viñemos facendo até agora.