A Historia sitúa algúns feitos na memoria da comunidade e silencia outros, seguindo sempre a visión e o desexo dos poderosos. Cantos sucesos, miradas, achegas e vivencias do pasado acumúlanse no reino do esquecemento? Aí tiñamos, na cinza, digamos, o caso de Catalina de Belauntza (Gipuzkoa), que foi detida, encarcerada, torturada, expropiada de todos os seus bens e exiliada por manter unha relación afectiva sexual con Maredi en Oiartzun (Gipuzkoa).

Achámonos a finais do século XV ou principios do XVI, e coñecémolo grazas a que o historiador Anxo Solorzano sacou á luz a sentenza da Audiencia Provincial de Castela do 21 de xullo de 1503. "Utilizábanse como homes e mulleres, espidos o un sobre o outro, tocándose, bicándose, cabalgando sobre ventres espidos... facían os actos de carne que un home só debe realizar cunha muller", lese nos testemuños que lles outorga a sentenza. Os feitos foron denunciados por un particular e o xuízo foi ordenado por Miguel de Ochoa Olazabal, alcalde de Donostia-San Sebastián. As relacións carnais entre Catalina e Maritxu tiñan, ao parecer, "fama pública", é dicir, que os donostiarras coñecían de primeira man a relación sexo-afectiva entre ambos. No pecado, e ademais con valentía! O alcalde de Donostia-San Sebastián non podía permitir que se producise unha agresión deste tipo. Reafirmando que o acusado era falso e deixando claro que era "de boa fama", Catalina aferrouse á vida –mesmo baixo tortura–. Pero declarouse culpable e confiscáronselle todos os bens, pagáronselle gastos xudiciais e exiliouse, baixo ameaza: Si volvía a Donostia-San Sebastián, "colgaríanlle na praza de cabeza ás costas dunha corda ata que morrese".

Non se intimidou e recorreu ante o Tribunal da Cancillería de Valladolid. Chama e gana: absolve ao xuíz e obriga ao alcalde de San Sebastián a devolver "toda a fama". Sabemos que volveu ao seu domicilio, ou polo menos á súa contorna, grazas a un documento atopado no Arquivo Histórico de Elizabarruti de San Sebastián: Catalina de Belauntza morreu en Tolosa en 1546. Sobre Maritxu en Oiartzun, con todo, non dispomos –polo momento– de información.

Reparación simbólica

O 22 de novembro lembraron e homenaxeado á localidade de Catalina, no mesmo barrio de Belauntza. Joana Aurrekoetxea, que estivo entre os organizadores do festival, subliñou que "estivemos moi a gusto" reunindo ao pequeno e lembrando a alma do pobo. Quixeron facer unha especie de recoñecemento e agradecemento, "recuperar unha pequena parte da Historia deste pobo e facer un recoñecemento e reparación simbólica tanto a Catalina como a Maritxu, así como a outros sexos e xéneros disidentes".

Tras realizar un exercicio de reparación conxunta, ofrecéuselles a Katalina e Maritxu un limonero que se asentará en terras de Belauntza. A idea de pór o nome da praza da vila co nome de "Praza de Catalina e de Maritxu" saíu tamén do faladoiro informal posterior á homenaxe, xa que o Concello de Belauntza puxo en marcha un proceso participativo para analizar e completar o nomenclátor das rúas. Sería fermoso: Aquel alcalde de San Sebastián de finais do século XV poría o nome do condenado e ameazado de morte no corazón do pobo 500 anos máis tarde.

O caso de Maritxu e Katalina popularizouse grazas ás historias hexemónicas androcéntricas que están a aflorar. Pero non son as únicas: as expresións de xénero, as sexualidades, os corpos e as relacións non normativas foron condenadas no pasado por ser contrarias á moral sexual. Solorzano, historiador, di que eran "moitos": Máis de 500 documentos da Cancillería de Valladolid e da Audiencia Real están relacionados con este feito, o 9% dos delitos. Hai que saber, ademais, que moitos dos casos non foron xulgados polos tribunais, senón pola rúa, onde a lei permitía á comunidade "vingarse cun coitelo" contra a sodomía.

"Temos pouca información e literatura en canto á historia das mulleres e dos sexos/xéneros disidentes, e moito menos no referente ao seu pracer. Jesús [Solorzano] di que están nos arquivos, pero que, por falta de interese, aínda non son coñecidos", explica Aurrekoetxea. Finalmente, a maior parte das informacións sobre estas realidades atópanse nas sentenzas xudiciais. Aínda que se trata de documentos escritos desde un sistema de valores androcéntrico, son de gran importancia para recuperar a realidade dos sexos e xéneros disidentes da época.

Este exercicio de recuperación foi realizado por Aurrekoetxea e Karmele Mitxelena coa exposición Dardarak no arquivo. Miran a aqueles que quixeron invisibilizar a Europa Occidental entre a Idade Media e o Renacemento.

Delito de Sodomia

Nesa época producíronse grandes cambios na mirada sobre a sexualidade: as mulleres tiñan que responder os desexos sexuais dos homes, sobre todo para cumprir a función reprodutiva –e, evidentemente, guiadas pola relixión, seguindo o mandato de Deus–. Nesta función englobábase todo o demais baixo o termo "sodomía", que consistía en "visión contra a natureza", "pecado" e "delito". A sodomía feminina foi considerada como un delito cada vez máis grave entre os séculos XI e XIII, e o uso das rebeldes, os dildos da época, foi considerado como un gran pecado. Os Reis Católicos de España impuxeron en 1497 a lei para castigar con maior dureza a sodomía, alegando que era "antinatural".

Debían ser castigados até a súa desaparición –con longas penas de cárcere, motivadas polo exilio e a morte–, porque se pensaba que eran causantes de riscos e desastres naturais para a orde social. No centro da praza pública, varias persoas foron queimadas por negarse a manter relacións prohibidas. Tremores no arquivo tráennos á luz algúns deles: En 1489, no centro da praza de San Francisco de Sevilla, Mariña de Ávila e Catalina de Baena foron aforcadas "como homes por durmir de carne con mulleres"; en 1477, Katherina Hetzeldorfer de Nuremberg foi executada afogada no río Rhin por encarnar os roles masculinos; e o caso de Céspedes tráesenos á lenda na luz no 15. Aínda que a historia hexemónica non a mencione, queira ou non, eses horrores están presentes, forman parte da Historia.

Responsabilidade para evitar o anacronismo

O exercicio non foi necesariamente fácil para Aurrekoetxea e Mitxelena, e non por non ser necesariamente un historiador: ademais das dificultades para despexar as lagoas da historia dun sistema de valores androcéntrico, tamén eran responsables de non facer lecturas anacrónicas. "Traballamos os temas con respecto, tendo en conta a alteridad histórica, para evitar o anacronismo. Isto esixe deixar de lado as ideas dos conceptos actuais do lesbianismo, das identidades de xénero, así como a forma de entender os corpos e os afectos na actualidade".

Tirando desta responsabilidade pódese ler na exposición: "Como descoñecemos a calidade das manifestacións afectivas e eróticas da época, faise difícil un exhaustivo estudo do homoerotismo (termo habitual dos historiadores para denominar lesbianismo). Como consecuencia, en moitos casos, as relacións de carácter lésbico silenciáronse e descartáronse, e noutros casos, hanse distorsionado ou se inventaron". A mesma observación pode facerse en canto a xénero e sexo. Adoitan verse os nomes e apelidos e o sexo, e identifícanse como "dúas mulleres" e véselles como lesbianas. Con todo, non sabemos como experimentaban o xénero, en que medida e por que adquirían actitudes vinculadas á identidade masculina. Na exposición publicouse a seguinte nota: "É imposible saber que impulsaba a apropiación da masculinidad a un corpo lido como muller en cada caso concreto, pero a partir da Idade Media o travestismo feminino ou as transicións de xénero considéranse fenómenos históricos de importancia, con moitas implicacións de interpretación aberta: sobrevivir para librarse do matrimonio obrigatorio, para poder levar a cabo actividades propias do mundo dos homes (estudos, profesión, ter un espazo público), para transitar normas de xénero ríxidas, para a sexualidade á outra vida".

Sabendo que os tempos teñen lecturas diferentes, Judith M propuxo o concepto lesbian-like. Os historiadores Bennett en 1998: nunha época na que non se utiliza a palabra lesbiana, defínese lesbian-like, por levar a vida de forma independente e fóra dos roles de xénero e sexo, con actitudes e experiencias sociais orientadas de forma separada das relacións de dominación dos homes, incluído o matrimonio.

Limón: Na Belauntza, na exposición e no libro Dardarak

O espectador atopará un limonero no arquivo Vibracións no espazo, e non é casualidade. Precisamente, porque a exposición forma parte do exercicio de memoria e recoñecemento da historia de Catalina e Maritxu. Tirando dese obxectivo, Dardara (Txalaparta) tamén ten un álbum ilustrado para nenos, ilustrado por Irene Irureta e composto por Aurrekoetxea e Mitxelena. A protagonista é Maritxu e Katalina, dúas mulleres anciás do século XXI que viven xuntas, ámanse e son unha casa para o outro. Os tremores producíronse no marco do Ku-ku Eguna, día organizado en Oiartzun, dedicado á literatura infantil e xuvenil que reflicte disidencias sexuais e de xénero. Unha e outra vez, o libro fai chiscadelas a Oiartzun e a Belauntza, do mesmo nome. "A historia de Dardara é unha historia moderna, que ten pontes co pasado, coa historia. A ficción, a historia e a realidade actual, é unha mestura de tres", di Aurrekoetxea. Neste proxecto tamén se puxeron limóns na pel.