Coas súas empresas, granxas, asociacións e pousadas, o de Aldude segue sendo un val dinámico. As localidades de Urepele, Aldude e Banka, ao redor de 300 habitantes, atópanse unidas entre as montañas e abrirán as portas do val que organizan cada ano entre o 10 e o 13 de outubro. A asociación AIBA tamén aproveita eses días de festa para falar de temas profundos e serios. A asociación foi creada en 2016 co obxectivo de reflexionar en grupo sobre as oportunidades e os obstáculos para vivir no pobo. Nesta ocasión, elixiron o tema da soidade e unha ducia de persoas sumáronse á reflexión. "Para os vales afastados hai un tema que hai que tomar en serio", di o dinamizador da asociación, Pascal Darrieumerlou. Evidentemente, á hora de preguntar pola soidade saíronlles varias ideas que poden ser contraditorias: "Só pódese vivir unha xente, pero non sentirse só, outro pode estar rodeado de xente, pero sentirse só… Podes sentirche só de ideas, de identidade ou porque vivían lonxe do corazón do pobo", di Danielle Hirigaray, da asociación. Ao seu lado está Pantxo, o seu marido, quen, tirando da idea, agrega: "Os aspectos negativos da soidade leváronnos a reflexionar sobre este tema, pero, ao final, vemos as dúas caras, non só a mala imaxe da soidade". Ademais, un mira ao mesmo tema e o outro ve os danos e o outro as vantaxes. Darrieumerlou referiuse á "colisión xeneracional" que se produce nas redes sociais: entre as xeracións de outrora que senten nostálxicas polas vías de relacionamiento de outrora, e viceversa, entre as máis novas que teñen as redes sociais como vía para saír da soidade e relacionarse. Xunto á soidade, tamén quixeron abordar o tema da transmisión, xa que, ao final, son dous temas que van de man en man.

Á parte da relación entre persoas, a xeografía tamén fai que o tema sexa razoable. Entre montañas, Urepele atópase a case vinte quilómetros de Baigorri, ascendendo lentamente cara ao monte, até a fronteira que separa a Alta Navarra da Baixa Navarra. Pero en canto á posición, a sensación de estar na punta da punta non sempre se sentiu tanto. A mirada cambiou: até hai pouco as relacións cos pobos de Nafarroa Garaia eran máis habituais. A lingua –o eúscaro– tamén mantiña unha relación cos aurizarras, eugi ou zubiri do outro lado de Sorogain. Pero entre os mozos, os franceses perderon tamén esa relación natural que lles une ao eúscaro.

Nos últimos meses estiveron reflexionando sobre todo iso, e tanto novos como vellos, reunidos os testemuños dunha ducia de cidadáns, ofrecerán unha reflexión a todos eles, o 10 de outubro, na pousada Alfaroenea de Aldude, que se poderá ver na televisión pública Kanaldude.

O que si é certo é que o val de Aldude sofre grandes cambios: a pesar de que nos últimos anos produciuse un lixeiro repunte, a poboación reduciuse drasticamente –no ano 2000 eran unhas 400 persoas e no ano 1975 eran unhas 500– e as posibilidades de unirse son menores: os traballos da granxa son máis pequenos en auzolan para levar adiante, non digamos sobre o desaloxo da igrexa, pero ao final, sinxelamente, pérdese a mesma costume de cruzar e estar. Pero como a sociedade está en permanente revitalización, pérdense algúns puntos de contacto e aparecen outros. Así, por exemplo, o parque infantil construído no centro de Urepele, que foi concibido de maneira que os nenos e os pais xúntense. Aí teñen tamén a rica axenda cultural que propón Alfaroenea, en Aldude. E, por último, o proxecto de vivenda Bankako Tunio, un innovador proxecto que vén propor apartamentos no corazón do pobo a persoas maiores que até entón vivían lonxe da praza. Pero seguen tentando atopar novos camiños para aliviar a soidade. Para os que están en casas illadas, teñen sobre a mesa, por exemplo, a idea dun servizo de transporte que funcione como taxi.

Do mesmo xeito que para a mobilidade, en xeral, a dispoñibilidade de servizos é a clave para a conservación da vida no val. Se teñen un panadeiro que fai a repartición do pan a domicilio, chegoulles a pescadera unha vez por semana e un pequeno supermercado segue aberto…, é dicir, son bastante ben equipados en comparación con outros vales. En canto aos servizos, as enfermeiras foron andando de casa en casa e até agora teñen o correo aberto, "Un piru de corda ten o correo aberto", di Pantxo, con todo, lembrando que en 2019 tivo que loitar contra o intestino do servizo. "É unha loita de todos os días, tes que estar sempre vixiante como electo, non deixar de prestar servizos e ademais tes que propor novos proxectos", di o alcalde de Urepel, Xole Aire. Aínda que non é o máis produtivo, porque para a habitabilidade do mundo rural é imprescindible a garantía dos servizos públicos.

A AAI conta co apoio das institucións, principalmente para o desenvolvemento de solucións. Esta colaboración é interesante para Aire: "Necesitamos esa colaboración", engadiu. Vai a dous sentidos, ou se extraen ideas de AIBA e as casas do pobo están aí para axudar na execución, ou as casas do pobo queren traballar un tema e as ideas salguen nas conversacións que leva a cabo AIBA".

En colaboración coas casas do pobo

A reflexión sobre as vivendas buxán iniciada por AIBA en 2016 é probablemente a proba máis clara diso. Das 570 casas dos tres municipios, 103 están buxán (e outras cen segundas vivendas ou destinadas ao turismo). O problema é que son casas estupendas e que o custo da rehabilitación é enorme. "Os mozos queren quedar no pobo. Casas buxán por unha banda, unha xeración de mozas que buscan vivenda por outro. Debemos reflexionar sobre iso, seguindo tres obxectivos: pór en valor o patrimonio local, investir a evolución demográfica e asegurar a oferta de vivenda”, sinalaba Maika Alfaro de AIBA. Tras o labor levado a cabo co Consello de Arquitectos, Urbanismo e Medio Ambiente a nivel departamental, levou a cabo un estudo arquitectónico de doce casas en colaboración cos tres concellos, a Mancomunidade de Iparralde e a Entidade Pública da Terra EPFL, e actualmente estanse levando a cabo varios proxectos de restauración impulsados polas casas do pobo.

Todo se basea na reflexión Aldude 2030 que se realizou en 2012, tal e como o seu nome indica, e que foi un exercicio para pór o foco aos vinte anos de entón e representar unha arte viva. Entre as máis de 60 problemáticas que se enumeraron atópanse a casa buxán ou a soidade, entre outras. Esta reflexión lembrouna ben Aire e tena como “curva”. As ideas sacadas socialmente conmovéronlle: "Socialmente, tiñamos unha gran beranta. Saíron temas tabús como a soidade, a precariedade, o alcoholismo, a homosexualidade, o peso da mirada do outro...". Non son temas liviáns, pero se unen, superan tabús e falando en grupo teñen un peso máis lixeiro.